یکی از موضوعاتی که همواره در بین فعالان بازار سرمایه مورد بحث قرار می گیرد، دستکاری در بازار است و عده ای معتقدند که خود دولت یا شرکت های حقوقی و یا سهامداران عمده، با هدف سود بیشتر، اقدام به انجام دستکاری در روند طبیعی بازار می کنند. اگرچه این حرف ممکن است درست باشد، اما به این معنا نیست که یک نهاد یا شخص مستقل، در اعداد دخالت می کند، بلکه به وجود آوردن مشکل توسط آن ها به گونه ای دیگر است و نکات خاص خود را دارد و نمونه هایی از این قبیل را می توان برای دستکاری در بازار نام برد. بنابراین، اگر شما نیز در خصوص دستکاری در بازار کنجکاو هستید، تا انتهای مقاله ما را همراهی کنید.

دستکاری در بازار چگونه انجام می شود؟

باور بسیاری از فعالان بازار سرمایه بر این است که یک عامل تاثیرگذار در بازار وجود دارد که اعداد و شاخص ها را به نفع خود جابجا می کند و اصطلاحا روند طبیعی بازار را به هم می ریزد. اما بایستی خاطر نشان کرد که اگر دستکاری در بازار نیز وجود داشته باشد، به آن شکلی که در ذهن افراد جا افتاده است، نمی تواند صحیح باشد. در ادامه به برخی از نمونه های دستکاری در بازار می پردازیم.

بازی با نرخ بهره بین بانکی

یکی از عوامل مهمی که بر روی صعود و نزول های بازار سرمایه تاثیرات جدی دارد، نرخ بهره بین بانکی است؛ چراکه با افزایش نرخ بهره بین بانکی، سود سپرده های بانکی افزایش پیدا می کند و فعالان بازارهای مالی ترجیح می دهند پول خود را در سپرده های بانکی قرار دهند. در طرف مقابل، پایین آوردن نرخ بهره، سود در نظر گرفته شده برای سپرده های بانکی را پایین می آورد و پول های سرگردان به سمت بازارهایی همچون بورس و...می رود و این موضوع می تواند روند بازار سرمایه را صعودی کند.

به عنوان مثال، اتفاقی که از بهمن 1398 تا مرداد 1399 در بازار سرمایه افتاد، نمونه ای از دخالت های بانک مرکزی در روند طبیعی بازار سرمایه بود که موجب صعود عجیب شاخص و قیمت سهم ها در اوایل سال 99 و سپس سقوط قیمت ها در مرداد 99 شد؛ چراکه در ابتدا، بانک مرکزی، نرخ بهره بین بانکی را کاهش داد و موجب حرکت نقدینگی به سمت بازار سرمایه شد و سپس در مرداد 99 نرخ بهره بین بانکی را افزایش داد و شاخص کل به شدت سقوط کرد.

اخبار و شایعات

 یکی از ابتدایی ترین روش ها، دستکاری بر پایه اطلاعات و شایعات است؛ در واقع، برای این کار کافی است اطلاعات اشتباه و یا بی پایه را برای ایجاد نوسان در قیمت سهام یا بازار منتشر کرد و بعد از انتشار اخبار بی اساس، سرمایه گذاران سودجو با هماهنگی یکدیگر اقدام به ثبت سفارشات با حجم بالا در سهام مدنظر می کنند. پس از افزایش قیمت سهم و رساندن سودجویان به هدف خود، سهام خود را فروخته و از سهام خارج می شوند.

البته این همه کاری نیست که برای دستکاری در بازار انجام می دهند و ممکن است بسته به اهداف سودجویان، نیاز به کاهش قیمت سهام خاصی باشد. بنابراین با درج سفارشات فروش با حجم بالا و یا نشر اخبار کذب می توانند قیمت سهامی را کاهش دهند تا خود در قیمت های پایین تر به آن ورود کنند.

معاملات گروهی و سفارشات مصنوعی

یکی دیگر از روش های ممکن برای دستکاری در بازار، معاملات گروهی است؛ معاملات گروهی مزیت بهره مندی از حجم بالای سفارشات را دارد. بنابراین این افراد در کنار یکدیگر راحت تر می توانند سهامی را دستکاری کنند و آن ها با برنامه ریزی شروع به ثبت سفارش در قیمت مدنظر می کنند. همین امر باعث فریب سهامداران شده و موجب همراهی آن ها با این سفارشات بی اساس می شود. طبیعی است که از این روش چه برای کاهش قیمت سهام و چه برای افزایش قیمت آن می توان استفاده کرد. نکته اصلی و اساسی در دستکاری بازار این است که سودجویان در برنامه ریزی و اجرای هدف خود یک قدم از سایر سهامداران جلوتر هستند. بنابراین سهامدار خرد، دیرتر وارد معامله می شود و دیرتر نیز از آن خارج می شود؛ این یعنی ضرر برای سهامداران عادی و کسب سود برای افراد سودجو.

به عنوان مثال، در برخی از موارد و مخصوصا در سهم هایی با ارزش بازار پایین، سهامداران عمده که سهام زیادی را در اختیار دارند، اقدام به تشکیل صف فروش های مصنوعی می کنند تا سهامداران خرد بترسند و سهام خود را بفروشند. بر فرض مثال، صف فروش یک نماد خاص، 50 میلیون حجم دارد و سهامدار عمده با هدف ترساندن سهامدار خرد، 150 میلیون سهام دیگر به حجم صف فروش اضافه می کند و آن را به عدد 200 میلیون می رساند و اگر دقت کرده باشید، پس از معامله شدن 50 میلیون از این سهم، سفارشات مصنوعی حذف می شوند و در این میان فقط سهامدار خرد سهام خود را از دست داده است.

اطلاعات سوخته در سایت کدال

برخی از منتقدان این بازار، معتقدند که شرکت ها معمولا اطلاعات سوخته و کم اهمیت را در سایت کدال منتشر می کنند و این موضوع را مصداق دستکاری در بازار می دانند. اگرچه موضوع منتشر کردن اطلاع کم اهمیت یا سوخته توسط شرکت ها را به طور دقیق نمی توان بررسی کرد، اما وجود رانت اطلاعاتی برای برخی از سهامداران خاص، اجتناب ناپذیر است و عدم شفافیت در این بازار می تواند تاثیرگذار باشد.

مشکلات محاسبه شاخص کل

وقتی که از صعود یا نزول بازار سرمایه صحبت می شود، اولین موضوعی که به ذهن افراد می رسد، بررسی شاخص کل است. اما خود این شاخص، مشکلات خاص خود را دارد و نمی تواند وضعیت تمامی سهم ها را به خوبی نشان دهد و موضوعاتی همچون تاثیر عرضه اولیه ها در شاخص کل، تاثیرگذاشتن چند سهم شاخص ساز، نشان ندادن وضعیت سهم های کوچک و...به عنوان مشکلات محاسبه این شاخص شناخته می شود و برخی از فعالان، این مشکلات را تحت عنوان دستکاری و شاخص سازی نام گذاری می کنند.

کد به کد کردن

کد به کد کردن یکی از موضوعاتی است که فعالان حقوقی بازار سرمایه انجام می دهند و هدف از انجام این کار را سردرگم کردن سهامداران خرد می دانند. این فرآیند به 2 شکل انجام می شود:

در نوع اول، سهامدار با کد حقوقی خود اقدام به فروش سنگین و با حجم بالا می کند و با کد حقیقی خود، تمامی سهم های فروخته شده را دوباره می خرد و این موضوع در تابلو معاملات به شکل عرضه سنگین حقوقی دیده می شود و در میان سهامداران خرد، ترس ایجاد می کند.

نوع دوم کد به کد کردن به این شکل است که سهامدار مذکور، با کد حقوقی اقدام به خرید می کند و در طرف مقابل، با کد حقیقی خود به شکل سنگین و با حجم بالا، سهام در اختیار خود را عرضه می کند و این موضوع خود را به شکل حمایت گسترده سهامدار حقوقی در تابلو معاملاتی نشان می دهد و سهامداران خرد فریب می خورند و اقدام به خرید می کنند؛ در حالیکه سهامدار حقوقی با کد حقیقی، سهام خود را می فروشد.

اعمال سلیقه ناظر بر معاملات

احتمالا شما نیز با برخی از این موارد روبرو شده اید که در یک روز معاملاتی که سهم ها بدون دامنه نوسان معامله می شوند، ناظر بازار، معاملات مثبت و یا منفی را تایید نمی کند و در روزهای دیگر، ممکن است حتی درصدهای بالاتری را تایید کند، که این موضوع با اعمال سلیقه شخصی ناظر همراه است و نمی توان یک رویه مشخص برای آن تعیین کرد و فعالان بازار، آن را به معنای دستکاری در بازار می دانند.

دامنه نوسان

برخی از افراد، حتی دامنه نوسان را مصداق دستکاری در بازار سرمایه می دانند؛ چراکه وجود چنین مکانیسمی، عرضه و تقاضا طبیعی در بازار را به هم می زند و در بسیاری از موارد، صف خرید و صف فروش را به وجود می آورد.

دستکاری در بازار قانونی است؟

دستکاری در بازار اوراق بهادار موجب بر هم خوردن تعادل بازار و خروج آن از وضعیت طبیعی می شود و علاوه بر آن، سلب اعتماد سرمایه گذاران را نیز به دنبال دارد. در تعریف این عمل باید گفت؛ دستکاری بازار اوراق بهادار مجموعه اقداماتی است که سبب ایجاد قیمت های مصنوعی و ظاهری گمراه کننده از بازار و اغوای سرمایه گذاران شده و بدین طریق، سود سرشاری ناشی از تغییرات قیمت کاذب اوراق بهادار (اعم از افزایش یا کاهش آن)، نصیب مرتکب می شود.

این عمل که ممکن است از طریق اطلاعات یا معاملات صورت گیرد، بیشترین آسیب را به سرمایه گذاران خرد بازار سرمایه به عنوان مصرف کننده این بازار وارد می کند. در اکثر نظام های حقوقی، دستکاری در زمره اعمال ممنوعه به شمار می آید. در کشور ما نیز علاوه بر ضمانت اجراهای انضباطی، به موجب بند 3 ماده 46 قانون بازار اوراق بهادار مصوب 1384 و قواعد عام حقوقی، این عمل دارای ضمانت اجرای کیفری و مدنی نیز می باشد. مسئولیت کیفری یادشده، حبس تعزیری از سه ماه تا یکسال یا جزای نقدی معادل دو تا پنج برابر سود به دست آمده یا زیان متحمل نشده یا هر دو مجازات به موجب مقرره فوق می باشد.

علاوه بر این، مرتکب، مطابق قواعد عام مسئولیت مدنی و مشخصا ماده 52 قانون بازار اوراق بهادار، در برابر زیان دیدگان موظف به جبران خسارت است و صحت قرارداد منعقد شده در پی این رفتار مجرمانه نیز محل مناقشه و بحث است؛ هرچند که صحت آن با حفظ حق خیار فسخ مبتنی بر تدلیس برای طرف مقابل، صحیح تر به نظر می رسد.

نکته: توجه داشته باشید که بسیاری از موارد گفته شده در خصوص دستکاری بازار، از لحاظ قانونی جرم محسوب نمی شود اما تاثیرات زیادی در هیجانات کاذب و ضرر سهامداران خرد دارد.

جمع بندی

دستکاری در بازار، موضوعی است که همواره در بین فعالان بازار سرمایه، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و حتی برخی از افراد مدعی دستکاری در اعداد و تابلوهای معاملاتی می شوند. اگرچه دستکاری در بازار سرمایه را نمی توان انکار کرد، اما روش های انجام آن با موارد گفته شده توسط برخی از سهامداران نمی تواند صحیح باشد و مصداق ها و روش های انجام آن متفاوت است و مواردی همچون سفارشات مصنوعی و کاذب در تابلو معاملاتی، معاملات گروهی، کد به کد کردن، اعمال سلیقه ناظر بر معاملات، اطلاعات سوخته در سایت کدال، نوسانات در نرخ بهره بین بانکی توسط بانک مرکزی، اخبار کاذب، شایعات و....به عنوان مواردی از دستکاری در بازار شناخته می شود و لازم به ذکر است که بسیاری از این موارد جرم شناخته نمی شود.