شاید پرسیدن سوال "پول چیست؟" به نظرتان عجیب بیاید چرا که پول چیزی است که بشر بیش از 2000 سال است که از آن برای مبادلاتش استفاده کرده و آنقدر جزئی از زندگی ما (و اتفاقا یکی از اجزای اصلی زندگی ما) شده که شاید تا الان به اینکه اصلا پول چیست، فکر نکرده باشید! اما در این مطلب قصد داریم تا مطالبی کلی را در مورد مفهوم پول به شما توضیح دهیم.

پیدایش پول

همانطور که احتمالا میدانید، قبل از اینکه پول به وجود بیاید، بشر معاملاتش را به صورت پایاپای انجام میداد؛ یعنی افراد کالای مازاد خود را با کالایی که نیاز داشتند تعویض می کردند. مشخص است که این روش معامله اصلا روش مناسبی نبود چون تعداد کالاها کم بود و مثلا ممکن بود یک کفاش به گوسفند یک دامدار نیازی نداشته باشد و دامدار برای رفع نیازش به کفش مجبور بود ابتدا گوسفندش را به کالایی که کفاش نیاز داشت تبدیل میکرد و بعد آن را با کفش عوض میکرد.

هرچه تعداد معاملات و جمعیت بیشتر میشد، نیاز به پول هم بیشتر حس میشد تا بالاخره مفهوم پول بین انسان ها ابتدا با استفاده از اشیای گران قیمت و فلزات گرانبها و بعدتر با ضرب سکه و در نهایت با چاپ اسکناس (و این اواخر به وسیله کارت اعتباری) درک شد.

تعریف پول

اینکه بخواهیم به طور دقیق مفهوم پول را توضیح دهیم، مقداری مشکل است. در واقع با مدرن تر شدن اقتصاد، تعریف دقیقی از مفهوم پول وجود ندارد و در نتیجه به جای اینکه پول را تعریف کنیم، بهتر است کارکردهای پول را توضیح دهیم.

کارکردهای پول

پول به صورت کلی، سه کارکرد اساسی دارد:

• واسطه مبادله
• ذخیره ارزش
• واحد شمارش 

الف) واسطه مبادله

پول چیزی است که به عنوان واسطه در مبادلات بین افراد جامعه استفاده میشود. یعنی یک دامدار برای خرید کفش، دیگر نیازی نیست که یک دور طولانی بزند تا کالای مورد نظر کفاش را با گوسفندش معاوضه کند و بعد آن را با کفش مبادله کند. با کشف پول، دامدار گوسفند خود را میفروشد و با پول آن کفش میخرد.

مهمترین نکته درباره کارکرد پول این است که افراد جامعه باید یک شی را به عنوان واسطه مبادلات بپذیرند. مثلا یکی از نکاتی که باعث شد بیت کوین بتواند در بازارهای جهانی جا باز کند، همین اقبال و پذیرش عمومی در استفاده از آن به عنوان واسطه مبادلات بود.

ب) ذخیره ارزش

پول را میتوانیم به عنوان یک شی ارزشمند برای مدتی نگهداری کنیم و بعد در صورت نیاز از آن استفاده کنیم. کالاهای زیادی این خاصیت را دارند که میتوانیم با خرید و نگهداری از آن ها، ارزشی را ذخیره کنیم. ممکن است کالاهای سرمایه ای و بادوام، نقش پول را در این مورد بازی کنند اما پول عام ترین و ساده ترین وسیله برای ذخیره ارزش است.

ج) واحد شمارش 

پول واحد شمارش است و برای مقایسه ارزش نسبی کالا استفاده میشود.

هر چیزی که بتواند این سه نقش را بازی کند، میتواند به عنوان پول استفاده شود. اما در کنار این سه نقش، هر چیزی که بخواهد نقش پول را بین مردم ایفا کند، نیازمند آن است که شرایط زیر را هم داشته باشد:

1.سبک باشد و امکان جا به جایی مقدار زیادی از آن به راحتی فراهم باشد.

فرض کنید شما 1 میلیون سکه آهنی (به ارزش جمعا 1 میلیون تومان) در اختیار دارید، حمل 20 برگه اسکناس 50 هزارتومانی راحت تر خواهد بود یا 1 میلیون سکه؟

در واقع به دلیل سنگینی و سخت بودن جا به جایی بود که با افزایش جمعیت، انسان ها به جای استفاده از سکه، به اسکناس ها روی آوردند.

2.بادوام باشد و به سادگی از بین نرود.

فرض کنید که در جوامع بدوی که از صدف به عنوان پول استفاده میکردند، زندگی میکردید. اگر کیسه پولتان روی یک سطح سخت می افتاد احتمالا بخش زیادی از پول شما بخاطر این ضربه نابود میشد. 

3.توافق جمعی درباره ارزش آن وجود داشته باشد.

بالاتر هم گفتیم که این مهمترین شرط برای استفاده از یک وسیله به عنوان پول است. مثلا در همان جامعه بدوی که صدف را به عنوان پول استفاده میکردند، احتمالا دلیلشان برای اینکار نایاب و گرانبها بودن این صدف ها بوده است. اما این صدف ها احتمالا در یک شهر ساحلی که مقدار زیادی از همان صدف پیدا میشد، ارزش خاصی نداشتند.

در جوامع مدرن، توافق جمعی با استفاده از وضع قوانین صورت میگیرد. یعنی مثلا آمریکا قانون وضع میکند که واحد پول کشور ما دلار است و مردم باید طبق قانون این واحد پول را بپذیرند.

انواع پول

گفتیم که هرچیزی که بتواند سه کارکرد و سه شرط بالا را داشته باشد، میتواند به عنوان پول استفاده شود. اولین چیزی که در اقتصاد به عنوان پول استفاده میشود، اسکناس و سکه ها هستند. دومین چیز انواع سپرده های کوتاه مدت هستند که مردم در بانک نگهداری میکنند. این سپرده ها هر زمان که نیاز باشد، چه به صورت چک و چه به صورت نقدی قابل استفاده هستند. این سپرده ها اصطلاحا در اقتصاد سپرده دیداری نامیده میشوند.

طبق تعریف اقتصادی، این موارد (اسکناس ها و سکه ها و سپرده های کوتاه مدتی) را پول می نامیم.

شبه پول چیست؟

متغیر دیگری که تا حدی نقش پول را دارد، موجودی حساب مردم در حساب های پس انداز مدت دار است. این حساب ها اصولا امکان برداشت آنی وجه را ندارند.  بخاطر اینکه حساب های بلندمدتی سیالیت کمی دارند و امکان تبدیل آنی آنها به وجه نقد نیست، در اقتصاد به آنها شبه پول میگوییم.

سیالیت در اقتصاد به چه معناست؟

در اقتصاد به امکان سریع خرج شدن یک دارایی، سیالیت گفته میشود. این تعریف شبیه تعریف نقدشوندگی یک دارایی است ولی با آن فرق میکند. نقدشوندگی به امکان تبدیل یک دارایی به وجه نقد گفته میشود ولی سیالیت به امکان سریع خرج شدن آن میگوییم.

پول نقد و حساب کوتاه مدتی، حداکثر سیالیت را دارد و حساب های بلندمدتی، سیالیت کمتری را دارند.

نقدینگی چیست؟

به مجموع آن چیزی که از پول و شبه پول گفتیم، نقدینگی میگویند.

ایجاد پول در اقتصاد چگونه اتفاق می افتد؟

همانطور که گفتیم پول شامل اسکناس (و سکه) و حساب های کوتاه مدتی بانکی است. بانک مرکزی هر کشور وظیفه چاپ اسکناس (خلق پول مورد اول) را دارد. باقی بانک های کشور (مثل بانک ملی، ملت، صادرات و...) وظیفه ایجاد حساب ها را دارند که همان نوع دوم پول است.

نکته: به جز بانک مرکزی، به دیگر بانک های کشور در اقتصاد بانک تجاری گفته میشود.

در ادامه میخواهیم ببینیم که فرآیند خلق پول چگونه اتفاق می افتد.

بانک های تجاری سهم بزرگی در خلق پول دارند با اینکه به صورت مستقیم اسکناس چاپ نمیکنند. برای اینکه نشان دهیم نقش بانک های تجاری در اقتصاد و خلق پول چگونه است، باید مقداری در تاریخ به عقب برگردیم.

فرض کنید در یک شهر یک نفر امین و ریش سفید آن شهر باشد و مردم سکه هایشان را نزد او به امانت بگذارند. آن شخص با هر عدد سکه که از افراد میگیرد، یک کاغذ به آنها تحویل میدهد که در آن نوشته شده است که این کاغذ (که اسمش را حواله میگذاریم) برابر یک سکه است. یعنی پشتوانه این کاغذ، آن یک سکه ای است که شخص امانت دار تحویل گرفته است.

حالا چون در این شهر این فرد به امانت داری مشهور است، تمامی افراد شهر او را قبول دارند. حواله ی هر سکه که دست افراد است به جای خود سکه ها واسطه مبادله میشود، یعنی به جای اینکه دامدار سکه خود را از امین بگیرد و به کفاش بدهد و دوباره کفاش سکه را به امین تحویل دهد، دامدار حواله سکه را به کفاش میدهد و کفاش اگر به سکه نیاز داشت، میتواند پیش امانت دار رفته و سکه را از او بگیرد.

این مثال نشان میدهد که اشخاص به جای اینکه به سکه نیازی داشته باشند، با همان حواله، معاملات خود را انجام میدهند. حالا امانت دار که مثلا 1000 سکه در اختیار دارد، بر اساس تجربه به این نتیجه می رسد که برای پشتوانه حواله ها به بیشتر از 100 سکه از این 1000 عدد نیازی نیست. یعنی کلا ممکن است 100 نفر به او مراجعه کنند، حواله را تحویل دهند و سکه را بگیرند و باقی افراد با همان حواله کار خود را انجام میدهند. پس یعنی عملا به 900 سکه دیگر نیازی نخواهد بود.

شخص امانت دار با وام دادن این 900 سکه به افراد و تحویل حواله های جدید به جای سکه، باعث میشود تعداد حواله ها در شهر زیاد با اینکه تعداد سکه های نزد امانت دار ثابت و همان 1000 عدد است.

حالا با این 900 حواله جدید هم، امانت دار به همان روش عمل میکند و 90 سکه (10% از کل) را به عنوان پشتوانه شناسایی میکند و 810 سکه را با حواله جدید وام میدهد و...

امانت دار اینکار را تا جایی اجازه دارد جلو ببرد که جمع همه پشتوانه هایی که شناسایی کرده بود، به عدد 1000 برسد.

این مثال کارکرد بانک های تجاری را به زبان ساده به ما نشان میدهد.

ضریب موثر و ضریب فزاینده

بعد از اینکه با کارکرد بانک تجاری آشنا شدید، میتوانیم درباره دو اصطلاح اقتصادی صحبت کنیم:

• در علم اقتصاد به تعداد دفعاتی که از یک دارایی میتوانیم بدهی شناسایی کنیم و آن را وام بدهیم، ضریب موثر میگوییم. یعنی چند دور امانت دار اجازه ایجاد حواله جدید را دارد تا زمانی که جمع پشتوانه ها به عدد 1000 سکه برسد. مثلا ممکن است بعد از 5 بار اینکار را انجام دادن، جمع پشتوانه ها به عدد 1000 برسد، پس ضریب موثر عدد 5 خواهد بود.

در اقتصاد مدرن، ضریب موثر چیزی بین اعداد 7 – 13 است.

• در این فرآیندی که توضیح دادیم، نهایتا امانت دار به جایی میرسد که 1000 سکه دارد اما مثلا به اندازه 7000 سکه حواله ایجاد کرده، که یعنی 7 برابر دارایی پشتوانه ای خود، ایجاد بدهی کرده است. به عدد 7 در اقتصاد، ضریب فزاینده می گوییم.

نقش بانک مرکزی و بانک های تجاری در پول

همانطور که گفتیم عملکرد بانک های تجاری مثل همان امانت دار است. بانک مرکزی هم وظیفه دارد بانک های تجاری را کنترل و روی آنها نظارت کند. علاوه بر این، بانک مرکزی باید سیاست های پولی را طراحی و اجرا کند. در واقع وظیفه اصلی بانک مرکزی این است که مشخص کند چه مقدار پول برای اقتصاد بهینه است و بعد از آن سیاستی را طراحی کند که این مقدار پول ایجاد شود.

بانک های تجاری موظف هستند بخشی از سپرده مردم را در بانک مرکزی پس انداز کنند. این سپرده که در اقتصاد سپرده قانونی نامیده میشود، همان پشتوانه ای است که در مثال شخص امانت دار توضیح دادیم. بانک مرکزی توانایی کم یا زیاد کردن این سپرده را دارد. در مثالی که زدیم، امانت دار 10% از سکه ها را به عنوان پشتوانه (یا همان سپرده قانونی) لحاظ میکرد. اگر بانک مرکزی به این نتیجه برسد که پول باید کمتر شود، این مقدار را مثلا از 10 درصد به 20 درصد تغییر میدهد. احتمالا واضح است که اگر بانک ها مجبور باشند 20% از حساب مردم را به عنوان سپرده قانونی، به بانک مرکزی بدهند، کمتر میتوانند وام بدهند و در نتیجه پول کمتری خلق میشود.

اگر بانک مرکزی بخواهد پول زیاد شود، بطور برعکس، اعلام میکند که مثلا به جای 10% سپرده قانونی، بانک ها باید 5% سپرده داشته باشند.

به این مفهوم در اقتصاد عرضه پول و سیاست انبساط یا انقباض پولی میگوییم.

تاثیرات بانک ها و مردم برروی حجم پول

الف) تاثیر بانک مرکزی

بانک مرکزی از سه روش زیر روی خلق پول اثر گذار است:

• تغییر اقلام پایه پولی (همان زیاد و کم شدن منابعی که دست بانک های تجاری است)
• تغییر نرخ سپرده های قانونی بانک ها (همان پشتوانه ها)
• انجام عملیات بازار باز 

ب) بانک های تجاری

بانک های تجاری از دو روش زیر روی خلق پول اثر گذارند:

• خودداری کردن از وام دادن به مشتریان
• سپرده کردن سرمایه مردم بیشتر از میزان سپرده قانونی نزد بانک مرکزی

ج) مردم

مردم هم در صورتی که پول خود را وارد سیستم بانکی نکنند، روی این چرخه تاثیر خواهند داشت.

ارزش پول چیست و چگونه محاسبه میشود؟

این مبحث مقداری پیچیده است. به زبان ساده، همانطور که خودتان هم درک کرده اید، در گذر زمان، ارزش پول عوض می شود. یعنی با اینکه یک برگه اسکناس 1000 تومانی، در دهه 60 همان جنس و رنگ و جوهر و... را برای چاپ لازم داشت که اسکناس های 1000 تومانی امروز لازم دارند، اما ارزش این اسکناس در گذر این حدودا 40 سال فرق کرده است. به این موضوع ارزش زمانی پول میگوییم.

اصلی ترین دلیل کاهش ارزش پول در گذر زمان، تورم است. تورم باعث میشود که قدرت خرید افراد کم شود و سطح عمومی قیمت ها بالا برود با اینکه برگه اسکناس 1000 تومانی تغییری نمیکند. یعنی در طول زمان این اسکناس از 1000 تومان به 2000 تومان و بعد به 5000 تومان تغییر نمیکند.

بر اساس یکسری فرمول میتوانیم ارزش آتی ریال (ارزش زمانی پول در آینده) و ارزش فعلی آن را محاسبه کنیم. این کار را با مشخص کردن نرخ تنزیل انجام میدهیم. بعد از اینکه نرخ تنزیل را محاسبه کردیم، از فرمول زیر میتوانیم ارزش آتی هر ریال را مشخص کنیم:

سال^ (نرخ تنزیل + 1 ) / ارزش آتی ریال = ارزش فعلی ریال

به عنوان مثال بعد از محاسبات انجام شده، به این نتیجه می رسید که نرخ تنزیل برابر 10 درصد یا 0.1 است. فرض کنید که شما انتظار دریافت 1000 تومان در پایان سال (12 ماه بعد) را دارید. با فرض نرخ تنـزیل 10%، 1000 تومانی که قرار هست در یک سال بعد دریافت کنید، امروز برابر 909 تومان خواهد بود ([1+0.1] /1000) که به این مبلغ، ارزش فعلی گفته می‌شود.

به همین ترتیب اگر شما انتظار داشته باشید تا 1000 تومان را در عرض دو سال دریافت کنید، ارزش فعلی آن 826 تومان خواهد بود. 

جمع بندی

در این مقاله با مفهوم پول و کارکردهای آن آشنا شدیم. همچنین الزاماتی را که یک شیء باید به عنوان پول داشته باشد، بیان کردیم. همینطور به نقش بانک های مرکزی و تجاری و مردم  نیز در پول اشاره شد. همچنین در نهایت ارزش فعلی و آتی پول نیز در این مطلب تعریف شدند. در مورد بسیاری از مفاهیم و موضوعاتی که در این مقاله به آنها پرداخته شد (مانند نرخ تنزیل)، احتمالا بتوان هر یک را در مقاله ای جداگانه به صورت مفصل تر بررسی کرد اما در این مطلب برای آشنایی کلی شما با مفهوم پول سعی در بیان مطالب به صورت کلی و مختصر و مفید داشتیم.