اوراق مشارکت یک اوراق بهادار و زیرمجموعه ای از انواع اوراق بدهی است. شرکت ها با انتشار اوراق بدهی (یا اوراق قرضه) به نوعی خود را در معرض بدهی قرار می دهند. به بیان دیگر، شرکت برای تامین مالی فعالیت های خود، متعهد می شود تا در سررسیدهای خاص مبالغ مشخصی را تحت عنوان بهره سالانه و در سررسید پایانی، اصل مبلغ را نیز پرداخت کند. این نوع از اوراق بدهی، معمولا توسط شرکت هایی با وضعیت مالی وخیم منتشر می شوند. در واقع اوراق مشارکت نشان دهنده این موضوع است که سرمایه گذاران پول خود را برای اجرای طرح های اقتصادی و عمرانی یک شرکت، در اختیار آن قرار داده اند و در بازه های زمانی از پیش تعیین شده سود آن را دریافت خواهند کرد. در ادامه مقاله به توضیحات بیشتری در خصوص اوراق مشارکت و نکات مربوط به آن می پردازیم.

تاریخچه اوراق مشارکت

مسئله اوراق قرضه با فقه و شرع اسلامی در تعارض است. دولت پس از انقلاب، با توجه به نیاز اقتصاد ملی به استقراض عمومی، از طریق ایجاد و انتشار اوراق مشارکت سعی کرد تا جای خالی اوراق قرضه را پر کند. این اوراق را چه نهادهایی منتشر می کنند و برای چه مواردی منتشر می شوند؟ براساس قانون، اوراق مشارکت برای تامین مالی، تکمیل و توسعه طرح های عمرانی، طرح های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی، تهیه مواد اولیه واحدهای تولیدی با مجوز قانونی یا مجوز بانک مرکزی منتشر می شوند.

به عنوان مثال، دولت برای ساخت بزرگراه ها، سد، تونل، جاده، راه آهن، نیروگاه و... این اوراق را منتشر می کند. دولت، شهرداری ها یا شرکت های دولتی و موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی، شرکت های سهامی عام یا خاص و شرکت های تعاونی حق انتشار این اوراق را دارند.

سرمایه گذاری در اوراق مشارکت چه سودی برای سرمایه گذاران دارد؟

این اوراق، سود ثابتی دارند. این سود ثابت در سررسیدهای مشخص به حساب شخص خریدار اوراق واریز می شود. شرکت موظف است تا در سررسید نهایی اوراق مشارکت نیز، مبلغ اسمی این اوراق را به خریدار آن پرداخت کند. علاوه بر این، شرکت باید حداکثر تا پنج ماه بعد از سررسید نهایی، سود قطعی مشارکت در طرح را به خریدار اوراق مشارکت پرداخت کند. این زمان وابسته به مدتی است که خریدار با خرید اوراق، در طرح مشارکت داشته است.

در صورتیکه در سررسید نهایی اوراق، سود قطعی پروژه بیشتر از سود پرداختی باشد، تفاوت این سود به عنوان سود قطعی خریداران اوراق به آن ها پرداخت می شود. اگر سود قطعی از سود پرداختی کمتر باشد، جبران این تفاوت بر عهده تضمین کننده اوراق مشارکت است. این امر در صورتی پیش می آید که طرح با شکست روبرو شود یا زیان ده باشد. از آنجایی که این نوع از اوراق از انواع اوراق بدهی است و گفتیم که شرکت با انتشار این اوراق، شخص خریدار را طلبکار خود می کند، وظیفه شرکت است که مبلغ اسمی اوراق را به همراه سود پایانی به شخص پرداخت کند.

ضمانت اوراق مشارکت چگونه است؟

گفتیم که شرکت ها موظف هستند که علاوه بر سود در هر سررسید، مبلغ اسمی و سود قطعی اوراق را در سررسید نهایی به دارنده اوراق پرداخت کنند. در طرح های دولتی که منتشر کننده دولت یا دستگاه های دولتی هستند، پرداخت توسط دولت تعهد داده شده و تضمین می شود؛ اما در مورد اوراق منتشر شده توسط دیگر نهادها، این شخص حقیقی است که بازپرداخت تعهدات را ضمانت می کند.

انواع اوراق مشارکت

به طور کلی این اوراق به دو حالت ساده و مرکب تقسیم بندی می شوند؛ اوراق مشارکت ساده، پس از انتشار تغییری نمی کنند؛ اما اوراق مرکب که توسط شرکت های سهامی عام منتشر می شوند، به دو نوع قابل تعویض با سهام و یا قابل تبدیل به سهام تبدیل می شوند.

در اوراق مشارکت ساده، پس از پایان دوره سررسید، سرمایه گذار می تواند اصل سرمایه و سود حاصل از آن را بگیرد. این اوراق، متداول ترین نوع اوراق مشارکت است. این اوراق بر اساس مکانیسم های خاص حقوقی معامله می شود. در اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام، که توسط شرکت های سهامی عام منتشر می شود، در انتهای دوره و با رسیدن سررسید نهایی، امکان تعویض با شرکت های دیگری که در بورس پذیرفته شده اند، وجود دارد. اما در اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام، پس از سررسید، این اوراق به سهام شرکت های منتشر کننده اوراق تبدیل می شوند.

اوراق مشارکت چه ویژگی هایی دارد؟

این اوراق می توانند به شکل بی نام یا با نام منتشر شوند. اوراق مشارکت با نام، به اسم خریدار هستند و معامله آن ها شرایط خاصی دارد. اما اوراق بی نام به شکل عادی در بورس اوراق بهادار قابل خرید و فروش هستند. از آنجایی که این اوراق بی نام هستند، هرکس این اوراق را در دست داشته باشد، مالکیت آن را در اختیار دارد. بنابراین، شخص سرمایه گذار باید از این اوراق در برابر سرقت، آتش سوزی و... محافظت کند. از دست رفتن اوراق مشارکت، یکی از معدود ریسک های موجود در سرمایه گذاری در این نوع از اوراق است.

این اوراق قیمت اسمی مشخصی دارند که عموما برابر 1 میلیون ریال است؛ یعنی مثلا طرح ساخت یک سد به 100 میلیارد تومان پول نیاز دارد که دولت 60 میلیارد تومان از آن را توسط اوراق مشارکت تامین می کند. دولت با فروش 6 میلیون برگه از اوراق مشارکت به قیمت اسمی 100 هزار تومان، کسری بودجه خود را در این طرح جبران می کند. ممکن است در بازار، به علت عرضه و تقاضا هر برگه اوراق مشارکت، با قیمتی کمتر یا بیشتر از قیمت اسمی آن معامله شود.

این اوراق با سررسید معین به فروش می رسند. یعنی در مدتی معین اعتبار دارند و بعد از آن دیگر ارزشی ندارند. بازپرداخت قیمت اسمی اوراق به همراه سود آن در مقاطع معین توسط شخص حقیقی یا دولت تضمین شده است. یعنی سرمایه گذاری در این نوع از اوراق بهادار، عملا با ریسک بسیار پایینی همراه است. خرید و فروش این اوراق توسط شعب منتخب بانکی که وظیفه فروش این اوراق را دارد قابل انجام است.

علاوه بر این، اگر این اوراق در بورس اوراق بهادار پذیرش شوند، معامله آن ها در این بازار نیز انجام می شود. سود این اوراق، معاف از مالیات است. به این معنا که هرگز، جهت خرید و فروش و یا سود حاصل از این اوراق، از شما مالیاتی گرفته نمی شود.

اوراق مشارکت را چگونه می توان خرید؟

گفتیم که این اوراق یک ارزش اسمی دارند که معمولا ارزش اسمی هر برگه مبلغ 100 هزار تومان است. عموما هر سرمایه گذار برای خرید این اوراق باید حداقل 10 برگه را خریداری کند. همانطور که گفتیم منتشر کننده این اوراق باید یک بانک را معرفی کند تا به عنوان بانک عامل وظیفه فروش اوراق را بر عهده بگیرد. سرمایه گذاران از طریق این بانک می توانند اقدام به خرید اوراق کنند. علاوه بر این، خریداران سودهای مشخص و قیمت اسمی، اوراق را از همین بانک باید دریافت کنند.

البته توجه داشته باشید که علاوه بر مراجعه به بانک و خرید حضوری، امکان خرید غیرحضوری بسیاری از این اوراق ها که در بازار سرمایه مورد معامله قرار می گیرند نیز وجود دارد.

اوراق مشارکت را چگونه می توان فروخت؟

سرمایه گذار تا قبل از موعد، یعنی تا قبل از سررسید نهایی می توانند اوراق را معامله کنند. خرید و فروش برخی از اوراق بهادار که در سازمان بورس پذیرش شده اند، در بورس یا فرابورس ایران قابل معامله است. در صورتیکه این اوراق در بورس پذیرش نشده باشند، فروش آن ها در بانک معرفی شده امکان پذیر است؛ یعنی در صورتیکه سرمایه گذار بخواهد قبل از موعد مقرر اوراق خود را بفروشد، می تواند با مراجعه به بانک عامل اوراق خود را بفروشد. معمولا با فروش زودتر از موعد، نرخ سود کمتری به شخص پرداخت می شود.

بازدهی اوراق مشارکت به چه صورت است؟

سوالی که پیش می آید این است که آیا بازدهی این اوراق برای سرمایه گذاران به صرفه است؟ پاسخ این سوال منفی است؛ چراکه معمولا سود اوراق مشارکت منتشر شده در بازار بورس ایران، اندکی از سود بانکی بیشتر است و درصد بازدهی آن عددی بین 18 تا 25 درصد است و با در نظر گرفتن شرایط تورمی در اقتصاد ایران که تورم های 40 درصدی را همراهی می کند، حتی سودهای 25 درصدی نیز نمی تواند به صرفه باشد.

از طرف دیگر، این اوراق را معمولا افراد ریسک گریز خریداری می کنند؛ چراکه این اوراق عملا اصل سرمایه را حفظ می کند و مبالغی را نیز برای سود آن در نظر می گیرد.

جمع بندی

اوراق مشارکت یکی از انواع اوراق بدهی است که با هدف تامین مالی پروژه های دولتی مانند سدسازی، تاسیس پالایشگاه و... و سایر نهادها به وجود آمده است و معمولا بانک ها این اوراق را منتشر می کنند و نهاد منتشر کننده متعهد می شود که اصل پول و سود آن را به سرمایه گذاران باز پرداخت کند. تجربه ها نشان داده است که این اوراق در مقایسه با تورم موجود در اقتصاد ایران از بازدهی کمتری برخوردار است و افرادی که به دنبال حفظ ارزش سرمایه خود در برابر تورم هستند، اوراق مشارکت نمی تواند گزینه مناسب باشد.