مالیات یک اصطلاح اقتصادی است که در آن، یک مقام مالیاتی (معمولا دولت) یک تعهد مالی را بر شهروندان یا ساکنان خود وضع می کند؛ در واقع مالیات یک نوع خراج است که دولت برای تامین هزینه های عمومی (امنیت، آموزش و...) خود از شهروندان جامعه دریافت می کند. اخذ مالیات از هزاران سال پیش در تمدن های مختلف رواج داشته و یکی از منابع اصلی درآمد حکومت ها بوده است. اصطلاح «مالیات» در مورد همه انواع عوارض غیرارادی، از درآمد گرفته تا عایدی سرمایه و مالیات بر دارایی به کار می رود. اگرچه مالیات می تواند یک اسم یا فعل باشد، اما معمولاً به عنوان یک عمل شناخته می شود و درآمد حاصل معمولاً «مالیات» نامیده می شود. در مقاله انواع مالیات چیست، قصد داریم این مفهوم را برای شما توضیح دهیم.

درک مفهوم مالیات

مالیات از سایر اشکال پرداخت مانند مبادلات بازار (خرید و فروش کالا و خدمات) متمایز است؛ چراکه در یک معامله، به رضایت طرفین احتیاج است اما مالیات نیازی به رضایت ندارد و مستقیماً به خدمات ارائه شده وابسته نیست. دولت مالیات را از طریق تهدید ضمنی و به شکل صریح اخذ می کند و فرار، سر باز زدن و یا عدم پرداخت آن از سوی مودیان مالیاتی می تواند انواع مجازات را برای افراد در پی داشته باشد. لازم به ذکر است که از نظر قانونی مالیات با اخاذی متفاوت است؛ چراکه نهاد تحمیل کننده یک دولت است نه اشخاص حقیقی.

در اکثر سیستم های اقتصادی مدرن، مالیات بر دارایی های فیزیکی (خودرو، مسکن و...) و یا رویدادهای خاص ( مانند معامله خرید و فروش)، اعمال می‌شود و تدوین سیاست های مالیاتی یکی از بحرانی ترین و بحث برانگیزترین موضوعات در سیاست مدرن است.

اهداف و توجیهات مالیاتی

اولین سوالی که در خصوص اخذ مالیات به وجود می آید، این است که فلسفه به وجود آمدن این سازوکار چه چیزی است و دولت ها با اخذ این مبالغ از شهروندان و نهادها چه هدفی را دنبال می کنند؟

اساسی ترین کارکرد مالیات تامین هزینه های دولت است و در طول تاریخ توجیهات و توضیحات مختلفی برای مالیات ارائه شده است. لازم به ذکر است که مالیات های اولیه برای حمایت از طبقات حاکم، تشکیل ارتش و ایجاد دفاع استفاده می شد و غالباً اقتدار مالیات از حقوق الهی یا فراملی سرچشمه می گرفت.

توجیهات بعدی در خصوص اخذ انواع مالیات، برای ملاحظات سودگرایانه، اقتصادی و یا اخلاقی ارائه شده است؛ به این معنا که طرفداران اخذ مالیات از ثروتمندان و یا افراد با درآمد بالا معتقدند که گرفتن مالیات جامعه را عادلانه تر می کند. کارکرد مالیات در موارد دیگر نیز وجود دارد، به اینصورت که برای محصولات و یا خدمات خاص مانند دخانیات و...مالیات به عنوان یک عامل بازدارنده برای مصرف توجیه شده است.

اما به طور کلی در جوامع مدرن امروزی که خدمات متعددی از جمله بهداشت، امنیت، آموزش و...برای شهروندان ارائه شده است، اخذ انواع مالیات یکی از بهترین راه ها برای تامین این هزینه ها است.

مالیات در ایران

نظام اقتصادی ایران نیز از این سازوکار استفاده کرده است و اخذ مالیات از اشخاص و نهادهای مختلف بخشی از درآمدهای دولت در بودجه را تشکیل می دهد.

نرخ مالیاتی چیست؟

اخذ انواع مالیات از افراد و نهادها، نرخ های متعددی دارد و این نرخ توسط دولت و قانون مشخص می شود. نرخ مالیاتی در واقع مبلغی است که شخص حقیقی یا حقوقی بایستی آن را پرداخت کند و این مبلغ با توجه به شرایط اقتصادی و تصمیمات قانون گذار، ممکن است دچار تغییراتی شود و درصد آن برای هر کدام از بخش های اقتصادی متفاوت است. به عنوان مثال مالیات در نظر گرفته شده برای فروش سهام در بازار سرمایه، نیم (0.5) درصد از ارزش معامله فروش سهام است و اگر فرض کنیم ارزش سهام مورد معامله 100 میلیون تومان باشد، 500 هزار تومان مالیات از آن اخذ می شود.

کارآمدی نظام مالیاتی در ایران

اگرچه در بخش های مختلف اقتصاد ایران، سازوکار اخذ مالیات برقرار است، اما آنطور که شایسته است از این ظرفیت به خوبی استفاده نشده است و هرساله فرارهای مالیاتی متعددی به وجود می آید و سیستم مالیات در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته ضعیف تر عمل کرده است و علت آن را می توان در عدم شفافیت در تراکنش های مالی، نبود قوانین نظارتی، پایین بودن درآمد سرانه و...دانست.

انواع مالیات در ایران

بخش های مختلف اقتصاد ایران نیز شامل اخذ مالیات می شود و به طور کلی انواع مالیات های در نظر گرفته شده را می توان به 2 دسته مستقیم و غیر مستقیم تقسیم کرد.

مالیات غیر مستقیم

همانطور که از اسم آن مشخص است، این نوع مالیات به شکل غیر مستقیم و نامحسوس بر روی خدمات و قیمت کالاها اضافه شده و مبلغ آن از مصرف کننده دریافت می شود. انواع مالیات غیر مستقیم را می توان به 2 دسته تقسیم کرد:

1)مالیات بر مصرف و فروش

دولت ها مصرف بعضی از کالاها را نمی توانند ممنوع کنند اما برای کاهش جذابیت های این کالاها و خدمات، بر روی آن ها انواع مالیات ها را برقرار می کند تا مصرف کنندگان کمتر به سمت آن بروند؛ از جلمه کالاهایی که مالیات غیرمستقیم بر آن وضع می شود می توان به نوشابه، سیگار و....اشاره کرد.

2) مالیات بر واردات

دولت برای حمایت از تولید داخل و جلوگیری از خروج ارز، همواره بر روی بخشی از کالاهای وارداتی، مالیات وضع می کند؛ از جمله این بخش ها می توان به حقوق گمرکی، سود بازرگانی، حق ثبت سفارش، اخذ مالیات از خودروهای وارداتی و... اشاره کرد.

نکته: اخذ مالیات به شکل غیرمستقیم در کشورهای مدرن و توسعه یافته به شدت در حال افزایش است؛ اما این روش معایبی نیز دارد و به شکل هوشمند نمی تواند افراد مشمول مالیات را شناسایی کند. به عنوان مثال وقتی که بر روی قیمت سیگار مالیات وضع می شود، همه مصرف کنندگان اعم از فقیر و ثروتمند به یک اندازه مالیات پرداخت می کنند و این موضوع عادلانه نیست و یکی از معایب این روش به حساب می آید.

مالیات مستقیم

نوع دیگری از مالیات، به شکل مستقیم اخذ می شود و آن را می توان به 2 دسته مالیات بر دارایی و مالیات بر درآمد تقسیم کرد:

الف) مالیات بر دارایی

این دسته از مالیات، بر دارایی و ثروت اشخاص و نهادها وضع می شود و هدف اصلی آن تعدیل ثروت است؛ به گونه ای که اختلاف ثروت بین سطوح مختلف یک جامعه را کمتر کند. مالیات بر دارایی شامل مالیات بر ارث و مالیات حق تمبر می شود که در ادامه مقاله به معرفی آن ها می پردازیم.

1) مالیات بر ارث

وقتی که یک شخص فوت می کند، اگر ثروتی از او باقی مانده باشد، مشمول مالیات بر ارث می شود و به طور کلی اموالی که مشمول مالیات بر ارث می شوند عبارت اند از:

کلیه ماترک (اموال و دارایی ها) متوفی در ایران یا خارج از ایران اعم از منقول و غیر منقول و مطالبات قابل وصول و حقوق مالی پس از کسر هزینه کفن و دفن در حدود عرف و عادت و واجبات مالی و عبادی در حدود قوانین شرعی و دیون محقق متوفی.

2) مالیات حق تمبر

مالیات حق تمبر یکی از انواع مالیات های در نظر گرفته شده برای شهروندان است که به شکل مستقیم از فرد متقضی برای اسناد اوراق بهادار به وسیله باطل کردن تمبر گرفته می شود؛ هدف از این کار رسمیت بخشیدن به اسناد است. به عنوان مثال تمام اعضای اتحادیه های صنفی برای دریافت پروانه کسب، موظف هستند که مبلغ حق تمبر را به عنوان مالیات بپردازند.

ب‌) مالیات بر درآمد

این مالیات برای افراد حقیقی و یا شرکت های حقوقی که درآمد دارند، وضع می شود و با توجه به قوانین موجود در این زمینه، درصد و مبالغ آن متناسب با وضعیت درآمدی اشخاص می تواند تغییر کند و این نوع مالیات شامل بخش های زیادی می شود که در ادامه به بررسی آن ها می پردازیم.

1) مالیات بر درآمد مشاغل

مالیات بر درآمد مشاغل یکی از انواع مالیات است که در آن افراد و صاحبان مشاغلی که به فعالیت اقتصادی مشغول هستند و درآمد دارند، پس از بررسی شرایط آن ها و در نظر گرفتن معافیت های مشخص، باید نسبت به پرداخت مالیات اقدام کنند.

2) مالیات بر درآمد حقوق

افرادی که حقوق می گیرند و از بیمه برخوردار هستند، باید بخشی از درآمد خود را به عنوان مالیات به دولت بپردازند.

3) مالیات بر درآمد املاک و مستغلات 

یکی دیگر از انواع مالیات ها، مربوط به حوزه املاک و مستغلات است و به طور کلی مالیات در نظر گرفته شده در این زمینه به این صورت است که درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی از طریق واگذاری حقوق خود نسبت به املاک واقع در ایران پس از بررسی های لازم و در نظر گرفتن معافیت ها، مشمول مالیات می شود و این مالیات شامل 3 حوزه می باشد:

• مالیات بر اجاره املاک و مستغلات
• مالیات بر نقل و انتقال املاک
• مالیات بر مستغلات خالی از سکنه

4) مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی (شرکت ها)

شرکت هایی که فعالیت تجاری دارند و اصطلاحا آن ها را با نام اشخاص حقوقی می شناسند، بخشی از درآمد خود را بایستی به عنوان مالیات بپردازند.

5) مالیات بر درآمد کشاورزی

اگرچه مالیات بر درآمد کشاورزی به عنوان یکی از انواع مالیات در ایران وجود دارد، اما پس از منعقد شدن قوانین حمایتی برای حوزه کشاورزی، درحال حاضر کلیه درآمدهای به دست آمده از فعالیت های کشاورزی، دامپروری، دامداری، پرورش ماهی و زنبور عسل و پرورش طیور، صیادی و ماهیگیری، احیای مراتع و جنگل‌ها، باغات و...از پرداخت مالیات معاف است.

6) مالیات بر درآمد اتفاقی

اگر شخص حقیقی یا حقوقی به صورت بلاعوض و یا به عنوان جایزه و...مبلغی را به دست آورد، مشمول مالیات می شود.

نکته: طرح مالیات بر عایدی سرمایه به عنوان یکی دیگر از انواع مالیات در ایران در مجلس شورای اسلامی با هدف جلوگیری از فعالیت های سوداگرانه در بازار ارز، طلا، خودرو و...در حال بررسی است.

جمع بندی

مالیات یکی از شیوه های تامین مالی برای هزینه های دولت است که طی آن، شهروندان موظف می شوند بخشی از درآمد و دارایی های خود را به دولت بپردازند و با توجه به بخش های گوناگون اقتصاد ایران، انواع مختلفی از مالیات اعم از مالیات بر درآمد، مالیات بر دارایی و...وجود دارد.