بسیاری از فعالان بازار سرمایه، با سهام شرکت های مختلف آشنا هستند؛ اما حوزه فعالیت بورس ایران به خرید و فروش سهام شرکت ها محدود نمی شود و انواع مختلفی از اوراق بهادار در این بازار مورد معامله قرار می گیرد، از جمله آن ها می توان به اوراق مرابحه اشاره کرد. اگر شما نیز در خصوص اوراق مرابحه کنجکاو هستید، توصیه می کنیم ما را تا پایان این مقاله همراهی کنید. در بازار سرمایه ایران، انواع مختلفی از اوراق بهادار خرید و فروش می شود؛ به طور کلی اوراق بهادار مورد معامله در بورس ایران را می توان در 3 دسته تقسیم بندی کرد:
- اوراق سهام
- اوراق بدهی
- ابزارهای مشتقه
بنابراین بخشی از بازار سرمایه، به معاملات اوراق قرضه یا بدهی اختصاص دارد. از طرف دیگر، با توجه به قوانین بانکداری اسلامی در نظام اقتصادی ایران، منتشر کردن اوراق قرضه به شکلی که در سایر کشورها انجام می شود، ممنوع است؛ به همین دلیل انواع مختلفی از اوراق بدهی( قرضه) در بازار سرمایه، مورد معامله قرار می گیرد؛ که با توجه به کاربرد و نوع اوراق بدهی ارائه شده در بورس ایران، می توان این اوراق را به 3 دسته تقسیم کرد:
- صکوک
- اوراق مشارکت
- اوراق خزانه اسلامی
صکوک چیست؟
اولین دسته از اوراق بدهی در بازار سرمایه ایران، صکوک است؛ احتمالا در مواجهه با لغت صکوک، کمی دچار سردرگمی شده اید، چراکه این اسم این اوراق در گفتمان عامیانه و روزانه زبان فارسی کاربردی ندارد. در توضیح آن باید گفت که کلمه «صکوک» از واژه عربی صکوک به معنای سفته، چک، نوشته بدهکار است و این کلمه به طور عادی و در اصطلاحات بانکداری اسلامی به عنوان اوراق قرضه اسلامی شناخته می شود.
ممکن است با خود فکر کنید که صکوک به عنوان جایگزین اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول است؛ اما به این شکل نیست و هدف از به وجود آوردن صکوک، ایجاد سازوکار و ابزاری جدید و هماهنگ با قوانین اسلامی است. در توضیح اوراق مذکور باید به این نکته اشاره کرد که صکوک اوراق بهادار با پشتوانه مالی است که خود آن باید دارای ارزش باشد و طبق مقررات بانکداری اسلامی، صکوک نمی تواند بر اساس فعالیت های سفته بازی، معاملات سوری و یا فعالیت های سوداگرانه باشد.
به عبارت دیگر صکوک طبق قوانین بانکداری اسلامی نمی تواند براساس فعالیت هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می گیرند، سودآوری داشته باشد، به اینصورت که صکوک تامین مالی را با پشتوانه و براساس ترازنامه و دارایی های مشهود و فیزیکی شرکت های گوناگون انجام می دهد. لازم به ذکر است که صکوک دارای انواع مختلف و زیر مجموعه های گوناگونی است که به طور کلی می توان آن ها را در 13 مورد خلاصه کرد:
- صکوک مالکیت داراییهایی که در آینده ساخته می‌شود
- صکوک مالکیت منافع دارایی‌های موجود
- صکوک مالکیت منافع داراییهایی که در آینده ساخته می‌شود
- صکوک صلم
- صکوک استصناع
- صکوک مرابحه
- صکوک مشارکت
- صکوک مضاربه
- صکوک نماینده سرمایه‌گذاری
- صکوک مزارعه
- صکوک مساقات
- صکوک ارائه خدمات
- صکوک حق‌الامتیاز
هر کدام از این اوراق، کاربردهای خاص خود را دارند؛ مورد ششم در لیست بالا، صکوک مرابحه است که در این مبحث قصد داریم شما را با اوراق مرابحه و کاربردها و انواع آن آشنا کنیم.
اوراق مرابحه یا صکوک مرابحه چیست؟
در توضیح اوراق صکوک مرابحه باید گفت افرادی که این اوراق را خریداری می کنند، به صورت مشاع، مالک مال یا دارایی هستند که طبق قرارداد مرابحه آن را خریداری کرده اند. به عبارت دیگر صاحب این اوراق، مالک آن دین یا دارایی است و تا زمانی که تاریخ سررسید این اوراق به اتمام برسد، خریداران آن در دارایی مذکور سهیم هستند. همچنین این اوراق سود و بازدهی ثابت دارند و از طرف دیگر نیز می توان اوراق گفته شده را در بازار ثانویه خرید و فروش کرد.
کلیت مرابحه موضوع جدیدی نیست و از گذشته تا الان شکل های مختلف آن در بین اقشار مختلف مردم انجام شده است. به اینصورت که در معامله مبتنی بر مرابحه، شخص فروشنده قیمت کالا را با در نظر گرفتن هزینه های حمل و نقل، نگهداری و... به طور واضح به خریدار اعلام می کند و پس از آن مبلغی اضافی تحت عنوان سود این معامله از خریدار درخواست می کند.
به عنوان مثال، شخصی مالک یک آپارتمان است و قیمت این آپارتمان برای این فرد یک میلیارد تومان تمام شده است و این موضوع را به خریدار اعلام می کند و می گوید که آپارتمان مذکور را با قیمت یک میلیارد و دویست میلیون تومان به شخص خریدار واگذار می کند. چنین معامله و قراردادی را مرابحه می نامند. در این معامله، شخص خریدار ممکن است مبلغ آپارتمان را به صورت نقد و یا به شکل اقساط به فرد فروشنده پرداخت کند؛ لازم به ذکر است که قطعا نرخ سودی که خریدار از فروشنده درخواست می کند، در حالت اقساط بیشتر از روش نقدی است.
مهمترین نکته در خصوص معاملات مبتنی بر مرابحه این است که شخص خریدار در هنگام معامله بایستی به طور دقیق از قیمت واقعی و قطعی کالا، جنس یا هر چیز دیگری و همچنین نرخ سود آن باخبر باشد؛ این آگاهی خریدار در خصوص قیمت و نرخ سود در معاملات مبتنی بر مرابحه به حدی مهم است که اگر در زمانی دیگر مشخص شود که فروشنده در خصوص کالا یا جنس خود، دروغ گفته و حقیقت را پنهان کرده است، شخص خریدار طبق اصل خیار فسخ می تواند قرارداد مذکور را باطل کند.
اوراق مرابحه در بورس ایران
کاربرد اوراق صکوک مرابحه در بورس ایران، برای تامین مالی شرکت های فعال در این بازار است؛ به اینصورت که شرکت ها برای طرح های توسعه ای و یا مشکلات پیش آمده که نیاز به نقدینگی دارند، اقدام به عرضه ی اوراق صکوک مرابحه در بورس می کنند و برای خریداران این اوراق سود ثابتی در نظر می گیرند و خریداران نیز برای بهره مند شدن از این سود، اوراق مذکور را خریداری می کنند.
به عبارت دیگر یک معامله برد-برد صورت می گیرد؛ به این شکل که هم تامین مالی برای شرکت ها انجام می شود و هم اینکه سودثابتی برای سرمایه گذاران در نظر گرفته می شود و همانطور که گفته شد در مرابحه، فروشنده باید سود در نظر گرفته شده را اعلام کند، به همین دلیل شرکت ها موظف اند که در ابتدا مشخص کنند که چه مقدار سود ثابت به خریداران این اوراق پرداخت خواهند کرد.
ارکان حقیقی و حقوقی در اوراق مرابحه
لازم به ذکر است که در انتشار اوراق صکوک مرابحه، عناصر و افراد متعدد حقیقی و حقوقی نقش دارند که به طور کلی می توان آن ها را در 6 دسته تقسیم بندی کرد:
- بانی: هر شخص حقوقی مانند دولت و یا موسسه وابسته به دولـت، شـهرداری یا بنگاه خصوصی است که انتشار اوراق با هدف تامین مالی وی صورت می گیرد.
- ناشر (واسط): هر شخص حقوقی است کـه اوراق بهـادار را منتـشر می کند. به عبارت دیگر واسط، يک موسسه مالی است که توسط بانی برای انجام يک پروژه خـاص (انتشار اوراق) انتخـاب يـا تاسیس می شود.
- سرمایه گذاران (خریداران و دارندگان اوراق ): اشخاص حقوقی یا حقیقی هـستند کـه بـا خرید اوراق بهادار، بانی را تأمين مالی می کنند.
- امین: شخص حقوقی مورد تاييد سازمان بورس و اوراق بهادار است که بـر کـل روند انتشار اوراق بهادار نظارت دارد و تمامی نقل و انتقالات مالی با اجازه وی صورت می گیرد.
- شرکت تامین سرمایه: شـرکتی اسـت کـه بـه عنـوان واسـطه بـين ناشـر و سرمایه گذاران فعاليت می کند.
- موسسه رتبه بندی: شرکتی است که با گرفتن مجوز از سازمان بـورس بـه تعيـين رتبه اعتباری اوراق اقدام می کند.
انواع اوراق مرابحه
با توجه به قوانین بانکداری اسلامی در ایران، چهار نوع اوراق صکوک مرابحه در نظر گرفته شده است که هر کدام از آن ها کاربرد خاص خود را دارند و شامل موارد زیر هستند:
- اوراق مرابحه تامین مالی
- اوراق مرابحه رهنی
- اوراق مرابحه تامین نقدینگی
- اوراق مرابحه تامین سرمايه شرکت های تجاری
1) اوراق مرابحه تامین مالی
یکی از کاربردهای اصلی اوراق صکوک مرابحه، تامین مالی است و همواره از این اوراق برای تامین مالی شرکت ها، دولت و یا هر سازمان دیگری استفاده می شود. به اینصورت که در بعضی از مواقع دولت ها و شرکت های مختلف نقدینگی لازم برای فعالیت های مورد نیاز شرکت یا سازمان را ندارد و از طریق فروش این اوراق قصد دارند منابع مالی لازم را برای خود کسب کند؛ برای فروش این اوراق به منظور تامین مالی باید 4 مرحله جداگانه انجام شود که به شکل زیر است:
- سازمان یا نهادی که قصد تامین مالی از طریق اوراق صکوک مرابحه دارد، یک شرکت یا موسسه مالی را به عنوان واسطه میان خود و سرمایه گذاران قرار می دهد( ممکن است شرکت را تاسیس کند و یا شرکت مورد نظر را انتخاب کند).
- شرکتی که انتخاب شده است، این اوراق را به اندازه ای که شرکت یا سازمان اصلی احتیاج دارد منتشر می کند.
- شرکت یا موسسه واسط از طریق شرکت های تامین سرمایه، اوراق را به فروش می رساند و اقدام به جذب منابع مالی سرمایه گذاران می کند و به عنوان وکیل سرمایه گذاران و با اضافه کردن سود در نظر گرفته شده و به شکل اقساط، دوباره آن را به سازمان یا شرکت اصلی می فروشد.
- سازمان یا شرکت اصلی که اصطلاحا به آن «بانی» می گویند، نسبت به پرداخت این اقساط متعهد می شود که در سررسید مشخص شده در اوراق، قیمت اصلی به همراه سود آن را از طریق شرکت های تامین سرمایه به خریداران این اوراق پرداخت کند.
به عنوان مثال فرض کنید دولت جمهوری اسلامی ایران برای احداث یک پالایشگاه، به 2000 میلیارد تومان نقدینگی نیاز دارد اما به دلیل کسری بودجه، قادر به تامین این مبلغ برای تاسیس پالایشگاه نیست؛ اما پیش بینی کرده است که می تواند ماشین آلات و سایر تجهیزات مورد نیاز برای احداث پالایشگاه را به صورت اقساط و به مبلغ 2400 میلیارد تومان خریداری کند.
به همین دلیل اقدام به تاسیس یک شرکت و یا موسسه مالی می کند؛ این شرکت نیز به عنوان واسطه ای میان دولت و سرمایه گذاران عمل می کند، به اینصورت که اوراق مرابحه ای را به ارزش اسمی 2400 میلیارد تومان منتشر می کند (تعداد یک میلیون ورق دو میلیون و چهار صد هزار تومانی) و از آن طرف، از طریق تامین سرمایه ها، 2000 میلیارد تومان (تعداد یک میلیون ورق دو میلیون تومانی) از سرمایه های مردم را جذب می کند. بنابراین شرکت مذکور صاحب 2000 میلیارد تومان نقدینگی شده است. سپس این شرکت تجهیزات و ماشین آلات مورد نیاز احداث پالایشگاه را به مبلغ 2000 میلیارد تومان خریداری می کند و آن را به قیمت 2400 میلیارد تومان به دولت می فروشد و پس از آن نیز دولت موظف است که این 2400 میلیارد تومان را در سررسیدهای مشخص شده، به دارندگان این اوراق پرداخت کند.
سوالی که ممکن است برای شما پیش بیاید این است که، آیا دارندگان این اوراق حتما باید تا فرار رسیدن سررسید اوراق مذکور منتظر بمانند؟ جواب خیر است؛ چرا که خریداران این اوراق 2 راه دارند؛ اول اینکه می توانند تا سررسید در نظر گرفته شده صبر کنند و از سود این اوراق به صورت اقساط استفاده کنند و دوم اینکه برخی از افراد تمایلی ندارند تا پایان سررسید این اوراق را داشته باشند، به همین دلیل می توانند اوراق مذکور را در بازار ثانویه (بازار سرمایه)، بفروشند. لازم به ذکر است که هر چه به تاریخ سررسید این اوراق نزدیک تر می شویم، قیمت این اوراق به قیمت اسمی آن نزدیک تر می شود(هر چقدر به تاریخ سررسید نزدیک می شویم، سود این اوراق هم کمتر می شود.)
2) اوراق مرابحه رهنی
یکی دیگر از کاربردهای اوراق مرابحه، مربوط به تسهیلات بانک ها و یا شرکت های لیزینگی است؛ به این شکل که تسهیلات بانک ها و شرکت های لیزینگی به اوراق بهادار تبدیل می شود. در واقع، انتشار این اوراق برای بانک ها در مواقعی انجام می پذیرد که بانک ها و یا شرکت های لیزینگی احتیاج شدیدی به نقدینگی دارند.
برای درک بهتر این موضوع، فرض کنید که یک بانک، تسهیلاتی (وام) را به صورت اقساط به شرکت ها، افراد و یا سازمان هایی اهدا کرده است و این شرکت ها یا سازمان ها بایستی اصل مبلغ را به همراه سود در نظر گرفته شده در اقساط گوناگون پرداخت کنند اما در حال حاضر به علت مشکلاتی که برای بانک به وجود آمده است، نیاز شدیدی به تامین نقدینگی دارد و نمی تواند تا فرارسیدن سررسید اقساط دریافت کننده تسهیلات صبر کند.
به همین دلیل بانک مذکور، یک شرکت یا موسسه مالی را به عنوان واسطه در نظر می گیرد و این شرکت نقش رابط بین بانک و سرمایه گذاران را بازی می کند؛ به این شکل که این شرکت اقدام به انتشار اوراق می کند و مبلغ حاصل از فروش این اوراق را به صورت نقدی از مردم دریافت می کند. سپس، بانک مذکور این مبلغ را از شرکت دریافت می کند و در ازای دریافت این مبلغ، دین یا همان مبالغی را که از گیرندگان تسهیلات طلبکار است را با سود کمتری به این شرکت واسط واگذار می کند و سپس متعهد می شود که در زمان سررسید اقساط این اوراق، مبالغ مذکور را از بدهکاران و گیرندگان تسهیلات بانکی دریافت می کند و از طریق همین شرکت واسطه، این مبلغ را به مردم انتقال می دهد.
لازم به ذکر است که در اینجا، بانک برای اینکه بتواند نقدینگی مورد نیاز خود را سریعا تامین کند، از مقداری از سود خود در تسهیلات می گذرد و اختلاف قیمت ناشی از سود تسهیلات واگذار شده و سودی که در این اوراق برای مردم در نظر گرفته است را از آن چشم پوشی می کند.
3) اوراق مرابحه تأمین نقدینگی
اوراق مرابحه تامین نقدینگی، سومین نوع اوراق مذکور است؛ این نوع اوراق نیز برای تامین منابع مالی و نقدینگی لازم برای دولت ها، سازمان ها و یا بنگاه های اقتصادی کاربرد دارد. به عبارت دیگر این اوراق، برای اخذ پول نقد از سرمایه گذاران منتشر می شود و رویه آن به این شکل است که یک شرکت یا موسسه مالی به عنوان واسطه بین شرکت یا سازمان اصلی و سرمایه گذاران قرار می گیرد و از طریق انتشار اوراق، پول نقد را از سرمایه گذاران دریافت می کند و با آن پول، دارایی های دولت ها و یا سازمان مذکور را خریداری می کند و سپس همین دارایی را به صورت اقساط و همراه با سود معین و با قیمتی بالاتر به خود دولت یا سازمان های گفته شده، می فروشد و دولت یا سازمان نیز متعهد می شود که اقساط این خرید را در سررسیدهای معین و به همراه سود آن به سرمایه گذاران پرداخت کند.
4) اوراق مرابحه تامین سرمايه شرکت های تجاری
آخرین نوع اوراق مرابحه در بازار ایران، اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت های تجاری است؛ در این نوع اوراق، بانی (شرکت تجاری) که خود نقش ناشر را ایفا می کند، با هدف تشکیل سرمایه فعالیت تجاری مستمر، اقدام به انتشار این اوراق می کند و سرمایه نقدی سرمایه گذاران را جذب می کند و به عنوان وکیل از طرف آن ها، کالاهای مورد نیاز شرکت های وابسته به دولت، سازمان های دولتی و...را به صورت نقدی خریداری می کند و سپس با اضافه کردن سود معین و بالاتر بردن قیمت تمام شده کالاها، آن ها را به صورت اقساط به خریداران می فروشد. پس از فروش این کالاها نیز سود بدست آمده را پس از کسر دستمزد و حق الوکاله خود (شرکت تجاری)، به صورت سالانه و یا فصلی، بین دارندگان و مالکان این اوراق تقسیم می کند.
نتیجه گیری
بنابراین دانستیم که یکی از انواع اوراق بدهی در بازار سرمایه ایران، صکوک است و خود اوراق صکوک به 13 نوع تقسیم بندی می شود که اوراق صکوک مرابحه یکی از این 13 مورد است. پس اگر سطح ریسک پذیری شما پایین است و تمایلی به سرمایه گذاری در سهام ندارید، بازار بدهی فرصت خوبی برای شماست و با سرمایه گذاری در اوراق صکوک مرابحه می توانید سود مناسب و کم ریسکی را بدست آورید.