این سوال ممکن است برای بعضی از مردم پیش بیاید که بورس به چه معنا است و چرا این واژه را به کار می‌برند!؟ بنابراین بهتر است تا نظری به تاریخچه بورس و پیدایش این واژه بیندازیم.
سالها پیش در اروپا، بازرگانانی بودند که در فعالیت‌هاي تجاري خود دچار زيان مي‌شدند و بنابراين تصميم گرفتند تا جلوي زيان خود را در حد ممكن بگيرند. آنها در فعاليت‌هاي خود با تاجران ديگر شريك شدند. البته قرار شد تا سود و زيان خود را با همديگر تقسيم كنند و نتيجه بسيار خوب پيش رفت.
كم كم اين تجربه موفقيت آميز شكلي قانوني به خود گرفت تا جايي كه در روسيه شركت هاي سهامي به وجود آمدند. در سال 1353 بود كه تصميم بر آن شد تا كالاهايي از اروپا به شرق آسيا منتقل شود و احتمال خطر زياد بود. تعدادي از تاجران سرشناس سرمايه مورد نياز را تهيه كردند و به نسبت سرمايه اي كه گذاشته بودند، در سود و زيان كار سهيم شدند و اين روند گسترش يافت.
كار به جايي رسيد كه مراكزي براي اين سرمايه گذاري ايجاد گشت. عده اي سرمايه گذار شدند و عده اي دیگر نيز، اين سرمايه ها را پذيرفتند. اين مراكز ايجاد شده نيز بورس ناميده شدند. اولين بورس جهان در آمستردام هلند تاسيس شد.
تاریخچه بورس و بازارهاي سرمايه در دنیا
گفتيم كه در زمان هاي قديم تاجران با سهيم كردن شركاي تجاري سود و زيانشان را به نسبت سرمايه اي كه داشتند، تقسيم مي كردند. بعدها سهام عمومی به وجود آمد. اين سهام به مردم فروخته مي شد و شركت سرمايه گذاري كار خود را از طريق سرمايه هاي مردم انجام مي داد. اولين شركت سرمايه گذاري عام كه در دنيا به ثبت رسيده است، كمپاني هند شرقي مي باشد.
پس از آن در سرتاسر جهان بازارهاي سرمايه شكل گرفتند. بورس اوراق بهادار در سال 1460 ميلادي در آنورس بلژیک ايجاد شد و در اوايل قرن هفدهم نيز در آمستردام به وجود آمد. بورس آمستردام از جمله مهم ترين منابع تامين سرمايه در سطح جهان است. بورس لندن در سال 1801 تاسيس گشت و پس از آن بورس نيوريورك، زوريخ و ديگر شهرهاي بزرگ دنيا نيز متولد شد.
تاریخچه بورس اوراق بهادار در تهران
تاریخچه بورس در ایران به سال 1315 شمسي بر میگردد. به درخواست دولت، شخصي خارجي به نام آقاي لوترفولد در ايران تحقيقاتي انجام داد. او طرح تاسيس و اساس نامه قانوني را نيز تهيه نمود. در آن زمان، بانك ملي ايران نيز پژوهش هايي در اين رابطه انجام داد. به دليل جنگ جهاني و پيامدهاي نامساعد آن اين طرح به سرانجامي نرسيد.
در 1333 شمسي وظيفه تاسيس بازار بورس اوراق بهادار به نهادهاي بانك مركزي، وزارت بازرگاني و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن واگذار شد و پس از 12 سال تحقيق و بررسي، سرانجام قانون تشکیل بورس اوراق بهادار تهران در سال 1345 شمسي به مجلس ارائه شد و در ارديبهشت ماه به تصويب رسيد. بورس تهران در تاريخ 15/11/1346 با عرضه سهام بانك صنعت و معدن و نفت پارس شروع به فعاليت نمود.
دوره هاي فعاليت بورس اوراق بهادار در ايران
- دوره نخستين از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۷ و پيروزي انقلاب اسلامي
- دوره دوم از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۷ و پايان جنگ تحميلي
- دوره سوم از سال ۱۳۶۸ تا سال۱۳۸۳
- دوره چهارم از سال ۱۳۸۴ تاکنون
دوره نخستين، از سال 1346 تا پيروزي انقلاب اسلامي
آغاز كار بورس با سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی و انجام چند معامله بر روي اين سهام صورت گرفت. پس از آن اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه، شرکت نفت پارس، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس‌آباد نيز به بورس تهران پيوستند. گسترش فعاليت بورس تهران در گروي قوانين دولتي بود.
با تصويب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی، موسسات دولتي موظف گشتند 94 درصد و مؤسسات خصوصی نيز ۴۹ درصد سهام خود را در بورس عرضه كنند. همچنين، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار در سال 1354 مشمول قانون معافیت‌های مالیاتی شدند. در طي 11 سال، تعداد شرکت‌ها، بانک‌ها و بیمه‌هاي پذیرفته شده از 6 بنگاه اقتصادی با 6.2 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه با بیش از 230 میلیارد ریال در سال 1357 رسيد.
دوره دوم از انقلاب اسلامي ايران در سال 1358 تا سال 1367
در اوايل انقلاب و تا قبل از نخستین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، اقتصاد ملی دچار دگرگوني‌هايي گشت كه اثرات آن به بورس اوراق بهادار تهران هم رسيد. در 17/3/1358 با تصویب لایحه قانون اداره امور بانک‌ها توسط شورای انقلاب، بانک‌های خصوصي کشور در چارچوب ۹ بانک كه شامل ۶ بانک تجاری و ۳ بانک تخصصی بود، يكپارچه و ملی شدند. پس از اين قانون، شرکت‌های بیمه‌اي نيز ادغام شدند و به مالکیت دولت درآمدند.
با تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران، شماري از بنگاه‌های اقتصادی پذیرفته شده در بورس، خارج شدند. طوري كه شمار 105 شركت به 56 شركت دراواخر سال 1367 رسيد و حجم معاملات نيز كاهش چشم‌گيري داشت. تا جايي كه میانگین نسبت حجم معاملات سهام به GDP به حداقل اندازه‌خود رسيد. علت اين امر، جنگ تحميلي و شرايط نامشخص اقتصاد كشور بود.
دوره سوم از سال 1368 تا سال 1383
پس از جنگ تحميلي، فعالیت بازار بورس اوراق بهادار تهران در چارچوب برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت و طرح سياست‌هاي خصوصی‌سازی اجرايي گشت. حتي انتظار انتقال مقاديري از وظايف دولتي به بخش‌هاي خصوصي به منظور شرايط نقدينگي و جذب بهتر منابع در نظر گرفته شد. شمار شركت‌هاي بورسي افزايش يافت و حجم فعالیت بورس تهران نيز به طور چشم‌گيری زياد شد.
طبق تبصره ۳۵ قانون بودجه در سال 1378، شرکت‌های دولتی مي‌توانستند با ادغام، واگذاری و فروش سهام به بخش‌های خصوصی و تعاونی تبديل شوند. مطابق ماده 94 قانون برنامه سوم توسعه كه بين سالهاي ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ ارائه شد، شوراي بورس به تجهيز يك زيرساخت شبكه‌اي و مجازي موظف شد. اين امر سبب مي‌شد تا معاملات مجازي اوراق بهادار، در سطوح ملي و بين‌الملل انجام شوند. طبق ماده ۹۵ برنامه سوم توسعه، شورای بورس مي‌توانست راهكارهاي لازم در سطح كشور را فراهم سازد تا ابزارهاي مالي ديگري نيز در بورس اوراق بهادار خريد و فروش شوند. در سال 1383 مقدار واحد بهاي سهام، رشد قابل ملاحظه اي داشت.
دوره چهارم از سال ۱۳۸۴ تا حال حاضر
فعالیت بورس اوراق بهادار در نيمه سال 1383 تحت تأثیر رویدادهای مختلف داخلی و خارجی قرار داشت. اضافه شدن شاخص ها در سال هاي قبل روندي كاهشي به دنبال داشت و تنها طي دوره كوتاهي كه در آذر 1384 تا پايان سال بود، روند كاهشي اين گونه بود. پس از اجراي سیاست هاي جديد در سال 1385، شاخص و حجم معاملات به تعادل رسيد. ارزش معاملات و حق تقدم افزايش يافت و تعداد شركت هاي بورسي كمي بيشتر شد. در آذر 1384 طبق قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، سازمان بورس و اوراق بهادار تهران (شرکت سهامی عام) متولد شد.
جمع بندی
در این مقاله با تاریخچه بورس در دنیا و به طور خاص، ایران آشنا شدیم. همانطور که خواندیم، اولین بورس جهان در آمستردام تاسیس شده است. در مورد بورس ایران نیز دانستیم که بورس ایران دارای چهار دوره تاریخی بوده است و از سال 1384، به شکل کلی که اکنون میشناسیم، بوده است.