پیش از تشریح مبحث اوراق استصناع باید به دیدگاه فعالان بورس و مردم به این بازار بپردازیم؛ به این معنا که برخلاف تصور عموم مردم که معتقدند بازار سرمایه ایران فقط محلی برای خرید و فروش سهام شرکت های پذیرش شده در این بازار است، باید خاطر نشان کنیم که اینگونه نیست و این بازار کاربردهای دیگری نیز دارد. از جمله کاربردهای این بازار می توان به مکانیسم بازار بدهی اشاره کرد؛ به اینصورت که نهادهای مختلفی از جمله دولت، شرکت ها، سازمان ها و... به شکل های گوناگون از بازار بدهی استفاده می کنند و اوراق مورد نظر خود را منتشر می کنند.
اوراق بدهی یا اوراق قرضه در بازار سرمایه ایران دارای انواع گوناگونی است که از جمله آن ها می توان به اوراق خزانه اسلامی، صکوک و اوراق مشارکت اشاره کرد که هر کدام از این اوراق کاربردهای گوناگونی برای تامین مالی دارند. صکوک به عنوان یکی از ابزارهای بازار بدهی در ایران، دارای شکل ها و گونه های مختلف است که از جمله آن ها می توان به صکوک مرابحه، مزارعه، استصناع، مساقات، صلم و...اشاره کرد. در این مبحث قصد داریم تا شما را با مفهوم اوراق استصناع به عنوان یکی از انواع صکوک آشنا کنیم.
سوالی که ممکن است برای شما پیش آمده باشد این است که اوراق صکوک و یا به طور کلی ابزارهای بدهی در بازار سرمایه ایران چه کاربردهایی دارند؟ برای پاسخ به این سوال باید بگوییم که به دلیل مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم و به دنبال آن به وجود آمدن تورم های سنگین، بانک ها و بنگاه های اقتصادی در ایران همواره با کمبود نقدینگی مواجه شده اند و دولت ها نیز به دلیل کسری بودجه نمی توانند منابع لازم برای این نقدینگی را تامین کنند.
از طرف دیگر، بالا بودن نرخ تأمین مالی و طولانی بودن مدت زمان لازم برای جمـع آوری نقـدینگی از طریق راه هایی مانند استقراض از بانک مرکزی، سیستم بین بانکی، استفاده از سپرده هـای سـرمایه گـذاری، قـرض الحسـنه و... و یا علاوه بر این موارد، موضوع رقابت و کسب موفقیت در بازارهای داخلی وبین المللی و لـزوم داشـتن سـهم بـازار مناسب باعث شده است که بانک ها و یا بنگاه های اقتصادی از شیوه ها و ابزارهای نوین تامین مالی برای رفع نیاز خود استفاده کنند که ابزارهای بدهی از جمله این شیوه های جدید است که می تواند راهگشایی برای تامین مالی باشد. همانطور که اشاره کردیم، اوراق استصناع به عنوان یکی از زیر مجموعه های صکوک محسوب می شود. در ادامه به تعریف و کاربرد اوراق استصناع می پردازیم.
اوراق یا صکوک استصناع چیست؟
برای تعریف این اوراق در ابتدا باید به مفهوم قرارداد استصناع اشاره کنیم. قرارداد سفارش ساخت یا استصناع، عبارت است از تنظیم قرارداد بین دو فرد حقیقی یا حقوقی مبنی بر تولید یک کالا و یا انجام و اجرای پروژه ای با ویژگی های معلوم و مشخص در آینده؛ به گونه ای سفارش گیرنده یا همان پیمانکار در ازای گرفتن مبالغ مشخص در زمان های توافق شده (مبالغی که در قرارداد استصناع درج می شود، بستگی به طرفین معامله دارد و ممکن است بخشی از مبلغ توافق به شکل نقدی و بخشی دیگر به شکل اقساط و متناسب با پیشرفت های انجام شده در تولید کالا و یا انجام پروژه مذکور تعیین شود)، بر اساس زمان بندی که با شخص سفارش دهنده به توافق رسیده است، متعهد می شود که پروژه و یا کالای مذکور را با استانداردهای تعریف شده در قرارداد به سرانجام برساند و آن را به فرد سفارش دهنده تحویل دهد.
یکی از مثال های قابل رویت در خصوص قرارداد استصناع، پیش فروش خانه در ایران است؛ به اینصورت که شخص پیمانکار (سفارش گیرنده)، پس از انعقاد قرارداد با شخص سفارش دهنده، متعهد می شود که در ازای گرفتن مبالغ معین در سررسیدهای مشخص، خانه را بسازد و تحویل سفارش دهنده بدهد.
در خصوص اوراق سفارش ساخت یا استصناع، باید خاطر نشان کرد که اوراق بهاداری هستند که خریداران آن به صورت مشاع مالک آن دسته از دارایی ها هستند که بر اساس قرارداد استصناع، مشخص شده است. لازم به ذکر است که از لحاظ قوانین بانکداری اسلامی، این نوع اوراق مشکلی ندارد و در بازار ثانویه، قابل معامله است و به طور کلی منتشر کردن صکوک استصناع به دو شکل انجام می پذیرد:
- استصناع موازی
- استصناع و اجاره بـه شـرط تملیـک
ارکان اوراق استصناع
اوراق استصناع دارای بخش ها و ارکان مختلفی است که هر کدام از آن ها وظایف و تعاریف خاص خود را دارند.
- بانی: هر شخص حقوقی که انتشار اوراق استصناع با هدف تامین مالی وی صورت می گیرد را «بانی» می گویند.
- سفارش گیرنده (پیمانکار): در تعریف سفارش گیرنده باید گفت که این فرد، شخص حقوقی یا حقیقی است که در قرارداد استصناع متعهد می شود که پروژه یا کالای مورد نظر سفارش دهنده را متناسب با زمان های درج شده در قرارداد و با استانداردهای مشخص، تحویل دهد.
- سرمایه گذاران(خریداران اوراق): سرمایه گذاران ممکن است افراد حقیقی یا حقوقی باشند که بانی را تامین مالی می کنند.
- ناشر (واسط): در قرارداد استصناع همواره یک شخص حقوقی نقش واسطه را بازی می کند و اوراق بهادار را منتشر می کند، که به آن ناشر یا واسط می گویند.
- امین: در فرآیند انتشار این اوراق همواره شخصی حقوقی به نام «امین» بر تمامی فرآیندهای انتشار اوراق بهادار نظارت می کند و همه داد و ستدهای مالی با اجازه این شخص انجام می پذیرد.
- عامل: لازم به ذکر است که در قرارداد استصناع، یک شخص حقوقی، نقش واسطه بین ناشر و سرمایه گذاران را بازی می کند و وظیفه اصلی آن دریافت نقدینگی از خریداران اوراق و سپس پرداخت اصل پول و سود این اوراق در سررسیدهای معین به سرمایه گذاران است؛ در قرارداد استصناع، این شخص حقوقی را «عامل» نام گذاری کرده اند و معمولا تامین سرمایه ها و یا سایر موسسات مالی این وظیفه را برعهده می گیرند.
- ضامن: فعالان بازارهای مالی همواره نگرانی هایی درباره این اوراق دارند؛ به این معنا که آن ها می گویند چه تضمینی وجود دارد که اصل و سود این اوراق در تاریخ های سررسید به موقع و کامل پرداخت شود؟ برای این کار، در قراردادهای استصناع شخصی حقوقی به نام «ضامن» در نظر گرفته شده است که بازپرداخت اصل پول و سود تعلق گرفته به اوراق مذکور را در سررسیدهای تعیین شده، تضمین می کند.
- حسابرس: یکی دیگر از ارکان اوراق مذکور، حسابرس است؛ این رکن قرارداد استصناع، یک موسسه مالی معتبر و معتمد است که توسط امین از میان موسسات حسابرسی انتخاب می شود.
- موسسه رتبه بندی: اوراق استصناع، نیاز به رتبه بندی دارند و این اقدام، توسط موسسات رتبه بندی انجام می پذیرد.
- بازارگردان: هنگامیکه اوراق استصناع وارد بازارهای مختلف بورس می شود، برای روان شدن معاملات این اوراق و افزایش نقدشوندگی آن، شرکتی (کارگزاری یا تامین سرمایه) تحت عنوان بازار گردان برای معاملات اوراق مذکور در نظر گرفته می شود و عرضه و تقاضا را در معاملات این اوراق متعادل می کند.
- ناظر: معمولا برای انتشار صکوک استصناع، نیاز به اخذ مجوزهای لازم از نهادهای مختلفی همچون بانک مرکزی، سازمان بورس و اوراق بهادار و...است؛ که اصطلاحا به این نهادها «ناظر» گفته می شود.
کاربرد و انواع قرارداد استصناع
قرارداد استصناع کاربردهای فراوانی دارد؛ همانطور که از اسم آن مشخص است، این قرارداد برای سفارش ساخت در زمینه های گوناگون کاربرد دارد که از جمله آن ها می توان به سفارش ساخت کالا، تکمیل کردن طرح های نیمه تمام، ساخت برخی از کالاهای یک تولید کننده، احداث طرح ها و یا پروژه های خاص و منحصر به فرد و... اشاره کرد؛ که در ادامه به تشریح تعدادی از این موارد می پردازیم.
سفارش ساخت با ویژگی های خاص
یکی از کاربردهای قرارداد استصناع، سفارش ساخت با ویژگی های خاص است؛ به اینصورت که سفارش دهنده، محصولی را با خصوصیات مشخص، به فرد سازنده سفارش می دهد و در مقابل نیز سازنده موظف است طبق قرارداد استصناع و در قبال مبلغی مشخص، کالا یا طرح سفارش دهنده را به خوبی بسازد ومحصول را به او تحویل دهد.
سفارش ساخت و تکمیل کالا یا طرح های نیمه تمام
بعضی از مواقع تولید کننده بدون اینکه از کسی سفارش بگیرد، اقدام به تولید محصولات و کالا می کند و قسمتی از مراحل تولید محصول را انجام می دهد، سپس مشتری و سفارش دهنده وارد این چرخه می شود و تقاضای تکمیل محصول مورد نظر را از تولید کننده دارد. بنابراین تولید کننده متعهد می شود که با اخذ مبلغی مشخص (مبلغ آن به توافق طرفین بستگی دارد)، کالا و محصول را بسازد و در زمان تعیین شده در قرارداد به سفارش دهنده تحویل دهد و در طرف مقابل نیز، شخص سفارش دهنده متعهد می شود که مبالغ ذکر شده در قرارداد استصناع را سر موعد مقرر پرداخت کند.
سفارش احداث طرح و پروژه با ویژگی های خاص
سومین کاربرد قرارداد استصناع، در سفارش های مربوط به پروژه هاست؛ به این صورت که سفارش دهنده، تاسیس و یا تحویل پروژه مشخصی با ویژگی های خاص را مدنظر دارد و آن را به شخص سازنده ارجاع می دهد و از شخص سازنده انتظار دارد این پروژه را به خوبی انجام دهد.
به عنوان مثال احداث مترو در یکی از شهرهای ایران می تواند یکی از موارد این قرارداد باشد، به این معنا که سازنده مترو متعهد می شود مطابق با زمان بندی مندرج در قرارداد، پروژه ساخت مترو را به ارگان یا شخص سفارش دهنده تحویل دهد و سفارش دهنده نیز موظف است دستمزد و مبالغ تعیین شده در قرارداد را به شخص سازنده پرداخت کند.
سفارش ساخت برای انجام معامله
چهارمین کاربرد اوراق استصناع به این شکل است که در برخی از مواقع، سفارش دهنده قراردادی با سازنده منعقد نمی کند؛ اما با این وجود، سفارش ساخت تعدادی کالا را به سازنده می دهد و طبق قرارداد با سازنده متعهد می شود که کالای تولید شده را بر مبنای قیمتی مشخص، از او خریداری کند.
سفارش ساخت تعدادی از کالای تولیدی یک تولید کننده
آخرین نوع قرارداد استصناع به این شکل است که بعضی از مواقع، سفارش دهنده تعداد مشخصی از کالاهای تولید شده توسط سازنده (کالاهایی که از قبل تولید شده است) را سفارش می دهد و سازنده نیز متعهد می شود که با گرفتن مبلغی معین، کالای مورد نظر سفارش دهنده را در تعداد دلخواه مشتری بسازد و آن را تحویل دهد.
انواع اوراق استصناع
صکوک استصناع در ایران به دو شکل منتشر می شود:
- استصناع مستقیم
- استصناع غیرمستقیم
استصناع مستقیم
استصناع مستقیم به این شکل است که بانی می تواند سفارش ساخت طرح ها و یا پروژه های کوچک و بزرگ را به پیمانکاران و سازندگان بدهد و در مقابل به جای اینکه همه یا بخشی از مبلغ را به صورت نقدی پرداخت کند؛ به پیمانکاران، صکوک استصناع با سررسید مشخص بدهد. به این معنا که قیمت اسمی این اوراق بیشتر از پرداخت نقدی طرح ها خواهد بود و خریداران اوراق در صورت نگهداری آن تا تاریخ سررسید می توانند این اوراق را به قیمت اسمی بفروشند و یا اینکه در صورت فروش این اوراق پیش از سررسید مقرر، به نسبت زمان باقی مانده تا زمان سررسید مبلغ اسمی اوراق مذکور کاهش پیدا می کند. (هر چقدر به زمان سررسید اوراق نزدیک تر شویم، اختلاف قیمت پرداخت نقدی با قیمت اسمی اوراق کمتر می شود.)
استصناع غیر مستقیم
هنگامیکه طرح یا پروژه ای به وسیله صکوک استصناع تامین مالی می شود؛ اگر مقیاس پروژه کوچک باشد و یا اینکه طرح بزرگ را به طرح های کوچک تر بتوان تقسیم کرد، بانی می تواند با یک بانک معتبر قرارداد استصناع منعقد کند و مبالغ بدست آمده از عرضه صکوک در بازار بورس را تحویل بانک نمایند و یا در صورت تمایل بانک، صکوک استصناع را به بانک تحویل دهد. در اینجا بانک به عنوان واسطه با پیمانکاران وارد قرارداد می شود و قرارداد استصناع جدیدی را با پیمانکاران منعقد می کند و بخشی از مبلغ را هنگام قرارداد و بخشی دیگر را به صورت اقساطی و متناسب با پیشرفت کار تحویل آنان می نماید؛ به اینصورت، یک قرارداد استصناع غیر مستقیم شکل گرفت.
ریسک های اوراق استصناع
اوراق استصناع مانند هر اوراق بهادار دیگری، دارای ریسک های مخصوص به خود است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
ریسک تورم
با توجه به ساختار اقتصادی ایران که در سالیان اخیر با تورم های سنگین همراه بوده است و همچنین به دلیل سود ثابت این اوراق، دارندگان آن در بلند مدت بازدهی و عملکرد ضعیف تری را نسبت به سهام از خود به جای می گذارند.
ریسک های بازار ثانویه
اوراق استصناع معمولا در بازار سرمایه معامله می شود و با توجه به اینکه نوسانات روزانه ذات بازار سرمایه است، امکان به وجود آمدن افت و خیزهای قیمتی در این اوراق وجود دارد.
ریسک اعتباری و ضمانت
یکی دیگر از ریسک های این اوراق مربوط به ضمانت پرداخت اصل و سود سرمایه گذاران است.
ریسک ور شکستگی امین یا واسط
در این میان ممکن است که شرکت واسط و یا امین قرارداد استصناع ورشکسته شود.
اولین اوراق استصناع منتشر شده در بورس ایران
در سال 1394 اولین صکوک استصناع در بازار سرمایه ایران توسط شرکت صنعتی و معدنی توسعه ملی، برای احداث ساختمان های صنعتی کارخانه کنسانتره و کارخانه گندله هریک با ظرفیت تولید 2.5 میلیون تن در سال منتشر شد. لازم به ذکر است که ضامن اوراق استصناع مذکور با نماد "صملی9709"، شرکت سرمایه گذاری گروه توسعه ملی و بازارگردان و متعهد پذیره نویسی آن شرکت تامین سرمایه نوین بود و عرضه و پذیرش این اوراق با سود 23 درصد سالیانه در بازار بدهی بورس اوراق بهادار تهران انجام شد.
نتیجه گیری
اوراق استصناع یکی از انواع صکوک در بازار سرمایه ایران است و معمولا دارای نرخ سود ثابت می باشد و خرید این اوراق برای افرادی که ریسک پذیری آن ها پایین است، توصیه می شود. از آنجا که همواره سرمایه گذاران به دنبال کسب بیشترین سود از بازارهای مالی هستند، این اوراق برای سرمایه گذاری در دوران رکود مناسب تر است و سرمایه گذاری در این اوراق در سیکل ها و دوره های تورمی، استراتژی مناسبی نخواهد بود.