رفتار توده ای در بازار سرمایه، با توجه به دانسته هایی از علم اقتصاد رفتاری توضیح داده می شود. در واقع اقتصاد رفتاری بیان می کند که برای انجام معاملات سودآور، باید شرایط جامعه و نحوه تصمیم گیری سهامداران را تحلیل کنیم. رفتار شهروندان ایرانی در بورس، برای تحلیل بازار سرمایه بسیار مهم است و با شناخت ویژگی ها و رفتار آن ها می توانیم بدون نقص معامله کنیم. در جوامع با تورم شدید مانند ایران، مردم به رشد آرام سرمایه خود اهمیتی نداده و برای سودسازی سریع، دست به ریسک های سنگین می زنند. این شرایط و تاثیرگذاری بیماری فومو، باعث می شود تا بازار، رفتاری توده ای پیدا کند. به عنوان مثال شرایطی که در بازار بورس ایران از اواخر سال 1398 تا اواسط تابستان 1399 به وجود آمد، نمونه ای از رفتار توده ای در بازار سرمایه بود که موجب صعود چشمگیر بازار در این بازه زمانی شد و پس از آن و همزمان با ریزش شدید بازار، رفتار توده ای در بازار سرمایه بر روی این موضوع اثرگذار بود.

از نشانه های اتمام روندهای بزرگ توده ای، رسیدن بازار به شرایط خنثی یا رنج است و می توانیم پیش بینی کنیم که اگر بازار پس از روند توده ای شدید، وارد فاز نوسانی یا رنج شود، احتمالا پایان رفتار توده ای بازار خواهد بود. 

آشنایی با علم اقتصاد رفتاری

مردم برای عملی کردن مدل های اقتصادی، روش هایی دقیق و کاربردی را با استفاده از اقتصاد رفتاری پیدا می کنند. در واقع از اقتصاد رفتاری برای نزدیک کردن تحلیل ها به دنیای واقعی استفاده می شود. در علم اقتصاد رفتاری، سعی می کنیم با استفاده از روانشناسی، جامعه شناسی و بررسی سیاست های مختلف نگرش بهتری داشته باشیم و تحلیل های مناسب تری ارائه دهیم. استفاده از علم اقتصاد رفتاری، به تصمیم گیری و اشتیاق سرمایه گذاران در بازار کمک شایانی می کند. 

اقتصاد رفتاری به شناخت جامعه معامله گر کمک می کند و برای به ثمر رسیدن تحلیل ها و نزدیک شدن آن ها به دنیای حقیقی، باید جامعه سرمایه گذار را با استفاده از اقتصاد رفتاری شناخته و تصمیم گیری های بهتری داشته باشیم. به این صورت، معاملات ما بسیار دقیق تر و با ریسک کمتر انجام خواهند شد. لازم به ذکر است که رفتار توده ای در بازار سرمایه، توسط علم اقتصاد رفتاری بررسی می شود. 

رفتار توده ای چیست؟

انسان ها موجوداتی اجتماعی هستند که معمولا نحوه زندگی مشابه یکدیگر داشته و اکثر تمایلات درونی آن ها شبیه به هم است. گاهی اوقات، انسان ها رفتارهایی انجام می دهند که بتوانند نزدیکی خود را با اجتماع بیشتر حس کنند. 

رفتار توده ای در شرایطی اتفاق می افتد که اشخاص، اقدام به یک رفتار می کنند که پشتوانه آن، دلیل، منطق و تحلیل نیست و تنها موردی که باعث آن رفتار شده، پیروی از اجتماع بوده است. در واقع، به دلیل اینکه افراد زیادی دست به این کار می زنند، احساس صحیح بودن این رفتار به شخص دست می دهد. 

در بازارهای مالی، اشخاص زیادی هستند که دست به ریسک های سنگین می زنند و دلیل آن، کپی برداری از رفتار سرمایه گذاران دیگر و تبعیت از آن هاست. این عمل بدون اطلاعات کافی و تحلیل انجام می شود و رفتار توده ای، به همین شکل در بازارهای مالی مانند بازار بورس و... رخ می دهد. بر اساس آمار، بارزترین پدیده روانشناختی در بازار، همین رفتار توده ای است. 

رفتار توده ای در بازار سرمایه، باعث تصمیمات غیر منطقی عده ای در بازار می شود و امکان دارد یک سرمایه گذار، تحلیل های مختلف مانند تحلیل بنیادی را انجام داده و تصمیم به سرمایه گذاری داشته باشد و لحظه آخر، خلاف منطق خود عمل کرده و مشابه سرمایه گذاران دیگر عمل کند. این اشتباه را شاید افراد منطقی نیز انجام دهند. 

رفتار توده ای در بازار سرمایه به این شکل است که گروهی از سرمایه گذاران به عنوان توده عمل کرده و بسیاری دیگر از سرمایه گذاران بدون اطلاعات کافی، اقداماتی مشابه آن ها انجام می دهند. سرمایه گذارانی که به راحتی تصمیم خود را عوض می کنند، با مشاهده اولین نشانه های یک بحران، سعی می کنند پناه بگیرند و با توده بزرگتر همراه شوند.

نمونه ای از رفتار توده ای در بازار سرمایه

از مهم ترین نمونه های رفتار توده ای در بازار سرمایه، می توانیم به صف بندی های سهامداران اشاره کنیم. در این شرایط، افراد بدون در نظر گرفتن تحلیل ها و بررسی های خود، اقدام به صف نشینی (قرار گرفتن در صف خرید یا فروش) می کنند. این شرایط موجب شده است که افرادی سودجو، از این رفتار بازار سودهای کلان کسب کنند.

آسیب های رفتار توده ای در بازارهای مالی

یکی از تصورات غلط و نادرست این است که شخص پس از چندین بار سودآوری با رفتار توده ای، نتیجه گیری می کند که همیشه حق با جمعیت است؛ در واقع این موضوع شروع یک پایان برای سرمایه های این شخص خواهد بود.

گاهی اوقات، ایجاد صف فروش و خرید به دلیل رفتار توده ای در بازار سرمایه نبوده و شخص تصور می کند که باعث ایجاد این صف، رفتار توده ای است؛ در این شرایط اقدام به خرید یا فروش برخلاف جهت بازار کرده و تصور سودهای زیاد می کند. در صورتیکه امکان دارد این اتفاق هرگز رخ ندهد. 

برای جلوگیری از آسیب های رفتار توده ای چه کارهایی می توان انجام داد؟

کنترل هیجانات و احساسات، داشتن استراتژی منظم و مشخص و پایبندی به آن و انجام تحلیل های عمیق می تواند شما را از سقوط به چاله رفتار توده ای، خلاص کند. معامله گرهای حرفه ای، می دانند که انجام صحیح طرح معاملاتی آن ها، ریسک بالایی ندارد و به آن پایبند می مانند. حد ضرر، حد سود و پایبندی به آن ها نیز در مقابله با آسیب رفتار توده ای بسیار مهم هستند.

به عنوان مثال، یک شخص سرمایه گذار، سهام یک شرکت تولید کننده محصولات غذایی را به قیمت 1200 تومان خریداری کرده است و براساس تحلیل بنیادی، سهام این شرکت، 1800 تومان ارزش دارد؛ این سرمایه گذار اگر حرفه ای باشد، سهامی را که در قیمت 1200 تومان خریداری کرده است را نگهداری می کند و کاری به نوسانات موجود در بازار ندارد و وقتی که قیمت آن به 1800 تومان رسید، آن را می فروشد. بنابراین برای دور ماندن از رفتار توده ای در بازار سرمایه باید به استراتژی خود پایبند باشید.

رفتار توده ای در بازار سرمایه ایران

با بررسی رفتار مردم بر مبنای روانشناسی و علم اقتصاد رفتاری، می توانیم بگوییم که سرمایه گذاران بورس، بسیار ریسک پذیر هستند. در واقع، ریسک پذیری اکثر مردم در کشورهایی مانند ایران که همواره با تورم های سنگین سروکار دارند، بالا می باشد. می توانیم با ذکر مثالی در مورد سایت های شرط بندی، این موضوع را شرح دهیم:

این حقیقت که اکثر سایت های شرط بندی کلاهبردار هستند، بر همگان ثابت شده است. خبرهای گوناگون از کلاهبرداری ها و از بین رفتن سرمایه مردم توسط سایت های شرط بندی در خبرگزاری ها و منابع مختلف وجود دارد؛ اما هنوز هم اشخاص زیادی هستند که اقدام به بازی در این وبسایت ها کرده و با رویای ثروتمند شدن، سرمایه خود را از دست می دهند.

در جوامعی که نرخ تورم بسیار زیاد است، مردم به سودهای بلندمدت و نرخ درصدی کم، علاقه خاصی نشان نداده و بسیار بر کسب سود کوتاه مدت و زیاد پافشاری می کنند. تورم زیاد باعث از دست رفتن ارزش دارایی های آن ها در طی زمان می شود و مردم هر روز، افت ارزش سرمایه و دارایی های خود را به طور واضح می بینند.

در حالت عادی، استفاده از پول و سرمایه برای کسب سود، بسیار مناسب و باعث پیشرفت است؛ اما اگر موجب رفتار توده ای در بازار سرمایه شود، همان مقدار پول را نیز از بین خواهد برد. رفتار مردم در بازار بورس ایران نیز توده ای است و یکی از دلایل این موضوع، بیماری فومو است. 

به عنوان مثال، در بازار بورس ایران، از اواخر سال 1398 رفتار توده ای مردم به صورت صعودی بود (همه قصد خرید داشتند) و تا اواسط تابستان 1399 نیز به همین صورت اشخاص وارد بازار می شدند. پس از آن، رفتار توده ای سرمایه گذاران، حالت نزولی به خود گرفت و باعث افت شدید بازار سرمایه شد.

بیماری فومو چیست؟

فومو یا ترس از دست دادن، به این دلیل در اشخاص ایجاد می شود که شخص حس می کند دیگران بیشتر از او سود کسب می کنند و بیشتر از او سرمایه خود را افزایش می دهند و زندگی بهتری را نسبت به او تجربه می کنند. بیماری فومو باعث ایجاد حس درماندگی و ترس جاماندن از بقیه خواهد شد. این همان موضوعی است که باعث به وجود آمدن رفتار توده ای در بازار سرمایه می شود.

ارتباط بیماری فومو با رفتار توده ای در بازار سرمایه

این بیماری باعث می شود که سرمایه گذاران دست به ریسک های بسیار بزرگ بزنند و پارامترهایی مانند زمان، تحلیل، استراتژی معاملاتی و منطق را نادیده بگیرند و تنها دلیل ریسک و معامله آن ها، رفتار توده ای در بازار سرمایه خواهد بود. سرمایه گذاران به این شکل (تعداد آن ها کم نیست) به رفتار اکثریت بازار توجه داشته و رفتار توده ای بازار را صحیح می پندارند؛ در نتیجه مشابه آن ها رفتار می کنند. افراد در بازار بورس، به دلیل بیماری فومو، حس می کنند که از سودهای بازار جا مانده اند و برداشت آن ها از شرایط بازار، از دست رفتن سودهای کلان است. در ادامه با شرایطی که به اتمام رفتار توده ای در بازار سرمایه کمک می کند، آشنا خواهیم شد.

بازار خنثی یا رنج چیست؟

در بازارهای رنج یا خنثی، صعود یا نزول شدید وجود ندارد. بازارهای رنج قدرت خریدار و فروشنده یکسانی دارند و تعداد فروشندگان و خریداران حدودا برابر است. اگر به نمودار روند یک بازار خنثی نگاه کنید، می توانید ببینید که نمودار همیشه در حال نوسان است.

بازارهای رنج، سمت و سویی مشخص ندارند و از لحاظ قیمتی، نمودار بازار به صورت افقی حرکت کرده و روند بلندمدت صعودی یا نزولی ندارند. در صورتیکه از تحلیل نمودار بازار، نظمی مشخص برای شناخت رفتار صعودی یا نزولی پیدا نکردید، بدانید که بازار در حالت خنثی یا رنج قرار دارد. 

در بازارهای رنج، نسبت خریدار و فروشنده تفاوت زیادی ندارد و خبری از رفتار توده ای سهامداران نیست. به همین دلیل، می توانیم آغاز شرایط خنثی را نشانه ای از اتمام رفتار توده ای در بازار سرمایه بدانیم.

شرایط اتمام رفتارهای توده ای

در بازارهای خنثی یا رنج، سهامداران آرامشی نسبی داشته و با رفتار توده ای، در صف خرید یا فروش قرار نمی گیرند؛ به اینصورت که عده ای از سهامداران براساس شرایط و استراتژی شخصی خود خرید کرده و عده ای دیگر نیز سهام خود را به فروش می رسانند و رفتارهای سهامداران بر یکدیگر تاثیر نداشته و پای تحلیل، منطق و علم سهامداران به میان می آید.

اتمام یک روند بزرگ توده ای با رسیدن بازار به روند خنثی

فرض کنید که بازار رفتارهایی توده ای دیده باشد؛ در اینصورت، با به وقوع پیوستن بازار خنثی یا رنج زدن، می توانیم این شرایط را یک گواه برای اتمام روند توده ای در نظر بگیریم. در این شرایط، بازار تمایلی به صعود یا نزول شدید نداشته و در مسیری افقی، نوسان می کند. بنابراین، وقتی که بازار به یک شرایط خنثی، رنج و نوسانی برسد، می توانیم این موضوع را نتیجه گیری کنیم که رفتار توده ای در بازار سرمایه به پایان رسیده است.

جمع بندی

در این مقاله با اشاره به اقتصاد رفتاری، دانستیم که رفتار توده ای چگونه تعریف شده و دلیل بروز آن، بیماری فومو و تورم شدید یک جامعه است. این موارد از نگاه روانشناسی، بر روی افراد تاثیر گذاشته و به تصمیم گیری های آن ها در بازار شکل می دهد.

افرادی که ترس از دست رفتن فرصت سودآوری و جاماندن از بقیه بازار دارند، منطق و تحلیل خود را کنار گذاشته و در مواقع حساس، به صورت توده ای عمل کرده و فقط با روند سرمایه گذاران دیگر بازار پیش می روند. این شرایط باعث به وجود آمدن صف نشینی های سنگین می شود که صعود یا نزول شدید بازار، نتیجه آن است. بازار ایران نیز این شرایط را تجربه کرده و رفتار توده ای شدید از سمت سرمایه گذاران، در این بازار اتفاق افتاده است. پایان رفتار توده ای زمانی رخ می دهد که بازار به یک آرامش نسبی رسیده و اصطلاحا رنج بزند. بازارهای خنثی یا رنج، معمولا به نسبت مساوی خریدار و فروشنده دارند و مانند شرایط توده ای، صف نشینی وجود ندارد.