به زبان ساده، بودجه یک تخمین از دخل و خرج در یک بازه زمانی است. مفهوم بودجه هم برای دولت تعریف میشود هم ممکن است یک شخص آنرا برای خود، خانواده، شرکت، کسب و کار و... مشخص کند. مثل ترازنامه شرکت ها، بودجه هم دو طرف دارد. در یک طرف منابع نوشته می شود و در طرف دیگر مصارف آورده می شود. منابع آن چیزهایی است که باعث درآمد میشود و مصارف هم همان هزینه ها است.

چرا وجود بودجه مهم است؟

اگر به صورت فردی نگاه کنید، شاید مفهوم بودجه چیز زیاد مهم یا اساسی نباشد که در نبود آن اتفاق خاصی بیافتد. منظورمان این است که برای یک نفر، مشخص است که ماهیانه چقدر درآمد دارد و این درآمد در چه جایی مصرف میشود. البته این نکته را باید بگوییم که برای مدیریت مالی بهتر، به هر فردی توصیه میشود که با استفاده از مفهوم بودجه دخل و خرج خود را مشخص کند.

اما برای یک دستگاه بزرگ مثل دولت یک کشور، که تعداد زیادی مدیر و مسئول و کارمند و ارگان و اداره دارد، هماهنگی درآمدها و هزینه ها و کنترل آن ها سخت است. به همین دلیل است که مفهوم بودجه در سطوح بالا یک امر اساسی و حیاتی است. به صورت خلاصه بودجه به دلایل زیر مساله مهمی است:

• باعث کنترل منابع می شود.
• هماهنگی و یکپارچگی را در ارگان ها افزایش می دهد.
• با وجود بودجه میتوانیم برای دستیابی به اهداف برنامه ریزی کنیم.
• عملکرد یک ارگان و مدیران آن را میتوان بررسی کرد.

مفهوم بودجه کل کشور چیست و چگونه نوشته می شود؟

بودجه کل کشور، دخل و خرج یک ساله دولت است. در این برنامه، درآمدها و هزینه های دولت تخمین زده میشود. این برنامه طی یک سند که به آن لایحه بودجه گفته میشود، هر سال طبق قانون در 15 آذر ماه توسط دولت به مجلس تقدیم میشود. بعد از اینکه مجلس آن را بررسی و تصویب کرد، این لایحه به قانون بودجه تبدیل میشود. قانون بودجه، مبنای اصلی دولت برای دخل و خرج در سال بعد است.

بودجه دولت (یا همان بودجه کل کشور) از دوبخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول آن بودجه عمومی دولت است و بخش دیگر، بودجه شرکت های دولتی، بانک ها و موسسه های دولتی وابسته است.

منابع بودجه چیست؟

گفتیم بودجه مثل ترازنامه است، یک طرف شامل منابع (درآمدها) و یک طرف مصارف (هزینه ها) است.

منابع بودجه دولت شامل موارد زیر است:

• درآمدها
• واگذاری دارایی های سرمایه ای
• واگذاری دارایی های مالی

درآمدها: این بخش همان پولی است که مستقیما به خزانه دولتی وارد میشود. عمده درآمد دولت از انواع مالیات است. علاوه بر مالیات، فروش خدماتی مثل عوارض گمرک، جرایم راهنمایی و رانندگی و... هم از درآمدهای دولت هستند.

واگذاری دارایی های سرمایه ای: قبل از اینکه بگوییم دولت چگونه از این راه درآمدزایی دارد، باید تعریف کنیم که دارایی سرمایه ای چه معنایی دارد.

به زبان ساده، به هر چیزی که از زمین استخراج می کنیم (مثل نفت، سنگ آهن و محصولات وابسته، مس، طلا) و ماشین آلات، ساختمان و... دارایی سرمایه ای گفته می شود. به فروش این دارایی ها، واگذاری دارایی های سرمایه ای میگوییم. به عنوان مثال فروش نفت، واگذاری طرح های عمرانی تکمیل نشده و... از منابع این بخش است.

واگذاری دارایی های مالی: مثل مورد قبلی، باید ابتدا دارایی مالی را تعریف کنیم. دارایی مالی، شامل سهام شرکت ها یا اوراق بهادار دیگر است. دولت با عرضه اولیه سهام یا فروش سهام شرکتهایی که در اختیار دارد، در قالب های مختلف (مثل صندوق دارا یکم) درآمد زایی میکند. به اینکار واگذاری دارایی های مالی میگوییم.

مصارف بودجه چیست؟

به ازای هر کدام از موارد منابع بودجه، یک مورد در مصارف داریم. مصارف بودجه شامل موارد زیر است:

• هزینه ها
• تملک دارایی سرمایه ای
• تملک دارایی مالی

هزینه ها: این بخش در مقابل درآمدها است. هزینه های دولت عموما شامل حقوق کارمندان دولت میشود. بیشترین بخش هزینه ها مربوط به حقوق معلمان است. معلمان در استخدام وزارت آموزش و پرورش هستند. علاوه بر معلم ها، نیروهای مسلح، خدمات دهندگان سلامت و... هم جزو گروه هایی هستند که حقوق خودشان را از دولت میگیرند.

تملک دارایی سرمایه ای: این بخش با نام بودجه عمرانی هم شناخته میشود. این بخش بودجه شامل احداث پالایشگاه، سد، نیروگاه و... میشود.

تملک دارایی مالی: خرید سهام و اوراق بهادار و پرداخت سود سهام منتشر شده و اوراق دیگر هم در این بخش گنجانده میشود. 

مهمترین بخش مصارف بودجه کدام است؟

بودجه عمرانی ( تملک دارایی سرمایه ای) مهمترین بخش مصارف بودجه است. این بخش به طور مستقیم و غیرمستقیم باعث ایجاد کار و رفاه در جامعه می شود.

کسری بودجه چیست؟

همانطور که گفتیم، مفهوم بودجه، تخمینی از میزان درآمدها و هزینه های دولت است.

قبل از هرچیز باید بدانید که منابع و مصارف بودجه مثل دو کفه یک ترازو هستند و طبق قوانین حسابداری (که در بحث ترازنامه هم درباره آن صحبت کردیم) این دو کفه باید باهم برابر باشند.

به زبان ساده تر، اگر در بودجه دولت اعلام کند که امسال مثلا 100،000 میلیارد تومان درآمد دارد، از آن طرف هم دولت برنامه ریزی میکند که 100،000 میلیارد تومان هزینه داشته باشد.

همانطور که در ابتدای این مقاله گفتیم، مفهوم بودجه، یک تخمین است و مبنای دخل و خرج دولت برای سال بعدی خواهد بود. این یعنی وقتی مثلا در بودجه نوشته میشود که سهم وزارت آموزش و پرورش 1،000 میلیارد است، این نکته معنی اش آن نیست که دولت 1،000 میلیارد همان زمان به حساب بانکی وزارتخانه واریز کرده است. این یعنی دولت تخمین میزند سال بعدی به وزارت آموزش پرورش 1000 میلیارد تومان بودجه تعلق میگیرد. به علاوه وقتی در بودجه اعلام میشود که دولت روزانه 1،000،000بشکه نفت به فروش میرساند و هر بشکه نفت 50 دلار و هر دلار 20000 تومان ارزش گذاری میشود، این یعنی جمعا دولت تخمین زده است که با فروش نفت روزانه 1000 میلیارد تومان درآمد خواهد داشت و این پول فقط یک عدد است و چیزی از آن در خزانه دولت نیست.

وقتی سال جدید شروع میشود و دولت با قانون بودجه جدید شروع به فعالیت میکند، عموما همه آن چیزی که در بودجه پیش بینی شده محقق نمیشود. مثلا ممکن است از 1 میلیون بشکه فروش روزانه نفت، به طور میانگین 800 هزار بشکه فروخته شود یا مثلا به جای اینکه هر بشکه نفت 50 دلار قیمت گذاری شود، قیمت نفت به 40 دلار در هر بشکه برسد و دولت نتواند آن را به قیمتی که پیش بینی کرده بود، بفروشد. پس مثلا به جای اینکه روزانه 1000 میلیارد تومان از محل فروش نفت درآمد داشته باشد، 640 میلیارد تومان درآمد خواهد داشت. فاصله بین درآمد محقق شده و درآمدی که در بودجه نوشته شده است را کسری بودجه می نامیم.

بودجه محقق شده چیست؟

حالا که با کسری بودجه آشنا شدیم، میتوانیم مفهوم بودجه محقق شده را بیان کنیم. همانطور که در مثال بالا خواندید، آن 640 میلیارد تومان درآمد روزانه دولت (از محل فروش نفت)، بودجه محقق شده است. یعنی فرضا دولت در لایحه بودجه تخمین زده که منابع دولت جمعا 100،000 میلیارد است اما تنها 70،000 میلیارد از این مقدار را توانسته کسب کند. به این 70،000 میلیارد، بودجه محقق شده میگوییم.

کسری بودجه چگونه مدیریت میشود؟

در کشور ما، یک کمیته برای این کار در نظر گرفته شده است که کمیته تخصیص بودجه نام دارد. این کمیته از رئیس سازمان برنامه و بودجه، معاون اقتصادی این سازمان و رئیس خزانه کل کشور تشکیل شده است. این کمیته هر سه ماه یک جلسه برگزار میکنند و در این جلسه آمار درآمدها بررسی میشود و بر اساس یک سری قوانین، منابع را بین ارگان ها تقسیم میکنند.

کسری بودجه چگونه تامین میشود؟

به صورت کلی دو راه برای تامین کسری بودجه وجود دارد:

• استقراض از بانک مرکزی
• استقراض از مردم

استقراض از بانک مرکزی: استقراض از بانک مرکزی به این شکل است که بانک مرکزی با چاپ پول، این کار را انجام میدهد. به زبان ساده، اگر مثلا کسری بودجه 300 میلیارد تومان باشد، بانک مرکزی به این اندازه پول چاپ میکند یا به عبارتی دیگر با وارد کردن یک عدد در حساب خزانه دولت، این حساب را از 100 میلیارد تومان به 400 میلیارد تومان تغییر میدهد. این پول از طریق دولت بین مردم پخش میشود.

استقراض از بانک مرکزی با اینکه در کوتاه مدت میتواند کسری بودجه را تامین کند اما مشکلات زیادی با خود به همراه دارد. مهمترین مشکلی که با استقراض از بانک مرکزی ایجاد می شود، تورم است. به زبان ساده، تورم یعنی افزایش سطح عمومی قیمت ها.

به طور خلاصه، استقراض از بانک مرکزی باعث رشد پایه پولی و رشد پایه پولی باعث افزایش نقدینگی و رشد نقدینگی باعث تورم میشود.

استقراض از مردم: استقراض از مردم با فروش اوراق بهادار انجام میشود. دولت هم میتواند سهام شرکت هایی که در اختیار دارد را بفروشد و هم میتواند برای انجام پروژه هایش، اوراق مشارکت یا دیگر انواع اوراق را به فروش برساند. مثلا اگر دولت بخواهد یک نیروگاه بسازد، میتواند اوراق مشارکت را به فروش برساند و از راه فروش این اوراق، هزینه مورد نیاز را بدست بیاورد. معمولا برای تامین کسری بودجه، دولت هم سهام بفروش میرساند و هم اوراق دیگر را.

جمع بندی

در این مطلب با مفهوم بودجه و ضرورت وجود آن اشاره کردیم. در واقع در مورد اقتصاد های کوچک مثل دخل و خرج یک خانواده یا یک شرکت، تخمین درآمدها و هزینه ها به مدیریت مالی بهتر کمک می کند اما در مورد اقتصادهای بزرگ مثل دخل و خرج یک دولت، وجود بودجه امری الزامی می باشد که هر ساله در موعدی مقرر، دولت لایحه بودجه را به مجلس شورای اسلامی تحویل داده و مجلس، چکش کاری های لازم را روی آن انجام می دهد.