در سالیان اخیر، با ورود گسترده و چشمگیر سرمایه گذاران به بازار سرمایه ایران، فرهنگ سرمایه گذاری بر روی بازار سهام در بین مردم ایران، همه گیر شده است و اغلب این افراد در شرکت های مختلف سهامدار هستند؛ اما نکته ای که باید به آن اشاره کنیم این است که عمده این افراد به علت تجربه کم در بورس، اطلاعات تخصصی درباره بازارهای گوناگون این حوزه را ندارند؛ به همین دلیل قصد داریم شما را با تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار آشنا کنیم.
بورس کالا در اقتصاد مدرن
در جهان پیچیده امروز، سازوکارهای اقتصادی نیز دچار تغییر و تحولات گسترده ای شده است و بسیاری از بازارهای سنتی، جای خود را به ابزارها و بازارهای مدرن داده اند. یکی از بسترهای ظهور اقتصاد مدرن، بازار بورس است که در دهه های اخیر، کاربرد خود را در سراسر جهان نشان داده است. این مسیر تحول در اقتصاد کلان جهان، ایران را هم با خود همراه کرده است و بازار سرمایه به عنوان یکی از بازارهای مالی در ایران همواره نقش خود را در فعالیت های اقتصادی، ایفا کرده است.
به طور کلی باید خاطر نشان کرد که بازار سرمایه ایران، از 4 بورس جداگانه تشکیل شده است که هر کدام از آن ها وظایف و کاربردهای خاص خود را دارند. این چهار بازار عبارت اند از:
- بورس اوراق بهادار تهران
- فرابورس ایران
- بورس کالا
- بورس انرژی
برای اطلاع از تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، در ابتدا باید ویژگی های هر کدام از این بورس ها را بیان کنیم که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد.
تفاوت در ماهیت و کاربردها
یکی از بازارهای چهارگانه بازار سرمایه ایران، بورس کالا است؛ همانطور که از اسم آن مشخص است، بورس کالا محلی برای داد و ستد کالاهای قابل معامله در این بازار است؛ به گونه ای که بستری مناسب و شفاف برای خریداران و فروشندگان کالا ایجاد کرده است که از طریق آن می توانند معاملات خود را انجام دهند.
اولین تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار را در ماهیت این دو بازار باید جستجو کرد؛ چراکه بورس کالا محلی برای خرید و فروش کالاهایی است که توسط شرکت های مختلف تولید شده اند. اما بورس هایی که در آن ها اوراق بهادار خرید و فروش می شود، وظایفی متفاوت از بورس کالا دارند؛ در اینجا باید به این نکته اشاره کنیم که به طور کلی، اوراق بهادار به سه دسته تقسیم می شوند:
- اوراق سهام
- اوراق بدهی (قرضه)
- اوراق یا ابزارهای مشتقه
لازم به ذکر است که سه نوع اوراق گفته شده، سازوکارهای مربوط به خود را دارند و هر کدام از آن ها در بازارهای خاص خود مورد معامله قرار می گیرند. به طور خلاصه در مورد تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار می توان گفت که به بازار بورسی که در آن دارایی های مالی یا به عبارت دیگر دارایی های کاغذی (سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه) معامله می شود، بورس اوراق بهادار می گویند و در طرف مقابل نیز، به بازاری که کالاها به صورت واقعی (فیزیکی) در آن معامله می شوند، بورس کالا گفته می شود.
هنگامیکه در مورد تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار صحبت می کنیم، باید بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران را در یک سمت قرار دهیم. به این دلیل که وظایف هر کدام از این بورس ها، در خرید و فروش اوراق بهادار (سهام، بدهی و مشتقه)، خلاصه می شود؛ البته این مطلب که بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، دارای تفاوت هایی با یکدیگر هستند نیز کاملا درست است اما هنگامیکه آن ها را با بورس کالا مقایسه می کنیم، بیشتر به شباهت های آن ها پی می بریم.
به عبارت دیگر، فرابورس ایران ساختار و جایگاه قانونی و ماهیتی شبیه به بورس اوراق بهادار تهران دارد؛ اما مقررات پذیرش شرکت ها در فرابورس و انجام معامله در آن، نسبت به بورس اوراق بهادار تهران راحت تر است و این سهولت نیز برای کمک کردن به ساختار تامین مالی نظام اقتصادی کشور است؛ به این معنا که اگر شرکتی شرایط پذیرش در بورس را نداشت، اما علاقه مند به تامین مالی از طریق این سازوکار بود، می تواند در بازارهای مختلف فرابورس پذیرش شود.
پس تا اینجای کار دانستیم که اساسا ماهیت و کاربرد بورس کالا و بورس های اوراق بهادار با یکدیگر متفاوت است.
تفاوت در بازارهای زیر مجموعه بورس کالا و بورس اوراق بهادار
دومین تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار را می توان در بازارهای زیر مجموعه آن ها جستجو کرد که در ادامه به هرکدام از آن ها اشاره می کنیم.
بازارهای بورس کالا
در ادامه مبحث تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، به بازارهای زیر مجموعه بورس کالا رسیدیم. لازم به ذکر است که بورس کالای ایران از چهار بازار جداگانه تشکیل شده است که هر کدام از آن ها نیز، مکانیسم های معاملاتی مشخص خود را دارند. این بازارها عبارت اند از:
- بازار فیزیکی
- بازار فرعی
- بازار مشتقه
- بازار مالی
1) بازار فیزیکی
بازار فیزیکی کالا، اصلی ترین بازار بورس کالا است. سازوکارهای تحویل کالا در بازار فیزیکی، آن را بسیار شبیه به بازار عادی و سنتی کرده است؛ که البته قوانین و مقررات مصوب خود را دارد. لازم به ذکر است که معاملات بازار فیزیکی بورس کالا، به روش حراج یا همان مزایده انجام می شود.
2) بازار فرعی
دومین بازار بورس کالا، بازار فرعی است؛ علت به وجود آمدن این بازار، خرید و فروش محصولاتی است که امکان عرضه آن در بازار فیزیکی وجود نداشته است.
3) بازار مشتقه
با پیشرفت ابزارها و روش های معاملاتی، انواع جدیدی از بازارها و قراردادها نیز شکل گرفتند و بورس کالا هم از این امر مستثنی نبود و در آن، بازار جدیدی به نام بازار مشتقه تشکیل شد که با استفاده از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله، سبک جدیدی از معاملات را برای سرمایه گذاران در بورس کالا، ارائه کرده است.
4) بازار مالی
یکی دیگر از بازارهای زیر مجموعه بورس کالا، بازار مالی است که شرایط خاص خود را دارد و دارای سه نوع قرارداد شامل: سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالایی و صندوق سرمایه گذاری کالایی است که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد.
بازارهای زیر مجموعه بورس اوراق بهادار تهران
بورس اوراق بهادار تهران نیز دارای بازارهای گوناگونی است اما برخلاف بورس کالا که ماهیت و سازوکار بازارهای آن با یکدیگر کاملا متفاوت بود، تفاوت های بازارهای بورس اوراق بهادار تهران، زیاد پیچیده نیست و اختلاف بازارهای آن را فقط در تفاوت بین شرکت های قابل پذیرش در این بازار می توان دانست.
لازم به ذکر است که بورس اوراق بهادار تهران، دارای 2 بازار است:
- بازار اول شامل: تابلوی اصلی و تابلوی فرعی
- بازار دوم
این بازارها نیز آنچنان تفاوتی با یکدیگر ندارند و به طور خلاصه تفاوت های شرکت های پذیرش شده در آن ها در موضوعاتی همچون: حداقل مبلغ سرمایه ثبت شده، حداقل درصد سهام شناور آزاد، حداقل تعداد سهامداران، حداقل درصد حقوق صاحبان سهام و... است و به طور کلی می توان گفت که هدف از طبقه بندی شرکت ها، دادن علامت به سرمایه گذاران در خصوص ریسک های مختلف شرکت است. باید خاطر نشان کرد که براساس دستورالعمل پذیرش، این ریسک ها در 4 دسته ریسک ورشکستگی، ریسک اندازه شرکت، ریسک نقدشوندگی و ریسک اطلاع رسانی تقسیم می شود.
بازارهای زیر مجموعه فرابورس ایران
فرابورس ایران نیز دارای بازارهای مختلفی است که هرکدام از این بازارها دارای سازوکارهای خاص خود می باشند؛ به طور کلی می توان گفت که فرابورس ایران از 7 بازار تشکیل شده است که عبارت اند از:
- بازار اول فرابورس
- بازار دوم فرابورس
- بازار سوم فرابورس (بازار عرضه)
- بازار شرکت های کوچک و متوسط
- بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس
- بازار پایه فرابورس
- بازار ابزار مشتقه فرابورس
بنابراین تا اینجای کار متوجه شدیم که تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، به تفاوت کاربرد و ماهیت این بازارها ختم نمی شود و در بازارهای زیرمجموعه این بورس ها نیز اختلافاتی وجود دارد؛ به این معنا که هرکدام از آن ها وظایف مشخص شده خود را دنبال می کنند.
تفاوت در قراردادهای بورس کالا
سومین تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار را می توان در تنوع قراردادهای این بازار جستجو کرد؛ به گونه ای که قراردادهای استفاده شده در بورس کالا را در هیچکدام از بورس های اوراق بهادار نمی توان پیدا کرد. در ادامه مبحث تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، به معرفی این قراردادها می پردازیم.
قرارداد نقدی
قراردادی است که طی آن پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله انجام می شود.
قرارداد نسیه
قراردادی است که طی آن کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید پرداخت می گردد.
قرارداد سلف
قراردادی است که طی آن کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله پرداخت می گردد.
قرارداد آتی
در فرآیند قرارداد آتی، فروشنده طبق قرارداد متعهد می شود که در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می کنند، بفروشد و در سوی دیگر نیز، فردی که در صدد خرید از بورس کالا است، متعهد می شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند. قرارداد آتی، یکی از موارد تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، به واسطه وجود اهرم در بازار آتی کالا است که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.
قرارداد اختیار معامله
تفاوت این قرارداد با معاملات آتی در این نکته است که در قرارداد آتی دو طرف متعهد به خرید و فروش دارایی در سررسید هستند اما در این اوراق یک نفر متعهد است (فروشنده اختیار که پول آن را گرفته است) و دیگری دارای اختیار (خریدار اختیار که پول آن را به فروشنده داده است) می باشد.
قرارداد سلف موازی استاندارد
در این قرارداد، فروشنده کالا در قالب این اوراق، همانند قرارداد سلف، بهای کالایی را که در آینده تحویل خواهد داد، به صورت نقد دریافت می کند. این اوراق برخلاف قرارداد سلف، بازار ثانویه دارد و دارنده اوراق می تواند قبل از سررسید این اوراق را در بورس به فروش برساند.
گواهی سپرده کالایی
در این خصوص باید خاطر نشان کرد که گواهی سپرده کالایی ورقه بهاداری است که نشان دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالای سپرده شده به انبار پذیرش شده در بورس کالا است و پشتوانه آن قبض انبار صادر شده توسط انباردار است. انباردار پس از ارزیابی کمی و کیفی کالای مشتری برای وی قبض انبار صادر می نماید. مشتری با سپرده کردن این قبض نزد اتاق پایاپای، می تواند این گواهی سپرده کالایی را که به پشتوانه قبض انبار صادر می شود، در بازار ثانویه معامله نماید. مالک گواهی در طول مهلت نگهداری کالا، هر زمان که خواست می تواند به انبار مراجعه کند و کالا را از انبار تحویل گیرد.
صندوق سرمایه گذاری کالایی
صندوق کالایی با جذب سرمایه از طریق فروش واحدهای سرمایه گذاری، منابع جذب شده را بر روی اوراق بهادار مبتنی بر کالا سرمایه گذاری می کند. صندوق کالایی به سرمایه گذاران این امکان را می دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه های حمل و نقل، انبارداری و خسارت های احتمالی آن، اوراق این صندوق ها را خریداری نمایند.
به عبارت دیگر، این صندوق ها بخش قابل ملاحظه ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه گذاری در کالایی خاص اختصاص می دهند و علاقه مندان به سرمایه گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق ها می کنند.
نکته: بنابراین یکی از مواردی که تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار را آشکار می کند، همین تنوع قراردادهای آن است؛ به این صورت که هر کدام از این قراردادها دارای نکات خاص خود هستند و خرید و فروش از طریق این قراردادها نیازمند جمع آوری اطلاعات و تجربه کافی است.
تفاوت زمان بازگشت سرمایه در بورس کالا و بورس اوراق بهادار
چهارمین تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، تفاوت زمان بازگشت سرمایه است. یکی از دغدغه های اصلی فعالان بازار سرمایه در ایران، بازگشت سرمایه از حساب و پنل کاربری خود در کارگزاری ها و واریز آن به حساب مشتری نزد بانک است؛ معمولا هنگامیکه یک مشتری، قصد دارد باقی مانده حساب خود (قدرت خرید) در کارگزاری را برداشت کند، ممکن است چند روز کاری (بین دو تا پنج روز )، معطل شود. اما تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، در برداشت وجه از حساب نیز خود را نشان می دهد؛ به گونه ای که در بورس کالا پس از درخواست برداشت وجه مشتری، حداکثر 24 ساعت بعد مبلغ درخواست شده به حساب مشتری واریز می شود.
در بورس کالا از پایین آمدن قیمت ها نیز می توان سود کرد
پنجمین تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار در این نکته است که در بورس اوراق بهادار تهران و یا فرابورس ایران، به علت اینکه معاملات دو طرفه نیست، شما نمی توانید در بازارهای نزولی سود کسب کنید و بدست آوردن سود فقط زمانی اتفاق می افتد که شما اوراقی را خریداری کرده اید و آن را تا زمانی که بازار روند صعوی به خود بگیرد، نزد خود نگهداری می کنید و از بالا رفتن بازار سود بدست می آورید. اما معاملاتی در بورس کالا وجود دارد که علاوه بر بازار صعودی، در بازار نزولی نیز می توانید از طریق آن سود کسب کنید؛ علت این مورد نیز وجود قراردادهایی همچون: قرارداد آتی کالا، اختیارهای معامله و... است.
تفاوت در کارمزدها
ششمین مورد از تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، تفاوت در میزان کارمزد کارگزاری، بورس و مالیات است؛ به اینصورت که مبلغ و درصد در نظر گرفته شده برای کارمزد و مالیات تراکنش ها در بورس کالا با سایر بورس های اوراق بهادار، متفاوت است.
تفاوت در اخذ کد معاملاتی بورس کالا
هفتمین تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، در نحوه دریافت کد معاملاتی است؛ به گونه ای که برای انجام معامله در بازارهای بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران، اخذ کد معاملاتی بسیار ساده است و فرآیند آن توسط بسیاری از کارگزاری ها آنلاین شده و در ظرف چند ساعت انجام می پذیرد. اما نحوه دریافت کد معاملاتی در بورس کالا، فرآیند پیچیده تری دارد و برای گروه های کالایی و یا کالاهای خاص در بورس کالا، کدهای معاملاتی جداگانه لازم است، به طور کلی می توان گفت که سه نوع کد معاملاتی در بورس کالا وجود دارد:
- کد معاملاتی عام
- کد معاملاتی خاص گروه کالا
- کد معاملاتی خاص کالا
کد معاملاتی عام
کد معاملاتی است که جهت خرید و فروش کالا یا گروه کالایی خاص ایجاد نشده و دارنده آن مجاز است به شرط عدم وجود محدودیتی اعلامی جهت خرید کالا یا گروه کالایی خاص در بورس اقدام به خرید کلیه کالاهای پذیرفته شده در بورس نماید.
کد معاملاتی خاص گروه کالا
کد معاملاتی است که جهت خرید و فروش یک گروه کالای خاص ایجاد شده و دارنده آن مجاز است به شرط عدم وجود محدودیت اعلامی جهت خرید یک کالای خاص از کلیه کالاهای پذیرفته شده آن گروه کالایی نیز خرید نماید.
کد معاملاتی خاص کالا
کد معاملاتی است که جهت خرید یک یا چند کالای خاص ایجاد شده و دارنده آن مجاز است کالا یا کالاهای خاص را خرید نماید.
نکته: کلیه معامله گران کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا بایستی کد معاملاتی عام دریافت نمایند. اشخاص حقیقی می توانند جهت خرید کالاهای کشاورزی، سیمان، طلا و کالاهای صادراتی، قبض انبار قراردادهای مشتقه با رعایت مفاد این دستورالعمل کد معاملاتی دریافت نمایند.
همانطور که مشاهده کردید یکی از موارد تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، نحوه دریافت کد معاملاتی است؛ به اینصورت که دریافت کد معاملاتی در بورس کالا، فرآیندهای لازم خود را می طلبد.
وجود اهرم در برخی از معاملات بورس کالا
تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، در ابزارهای معاملاتی نیز خود را نشان می دهد؛ به عنوان مثال در معاملات آتی بورس کالا می توان از اهرم استفاده کرد؛ اما چنین چیزی در معاملات بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران وجود ندارد. همانگونه که ابزار اهرم در بازار آتی یک مزیت و فرصت سودآوری محسوب می شود، به همان اندازه ریسک های معاملات را بالا می برد. بنابراین استفاده از ابزار اهرم در معاملات بازار آتی، نیازمند مهارت و تجربه فراوان است. به همین دلیل در انجام اینگونه معاملات، باید میزان ریسک پذیری خود را لحاظ کنید و استراتژی های مدیریت سرمایه را نیز در نظر بگیرید.
مزایای خرید و فروش در بورس کالا نسبت به سایر بازارها
تا اینجای کار با تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار آشنا شدیم. در واقع بورس کالا مزیت های بسیار مناسبی دارد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- معاملات در بورس کالا، متشکل و سازمان یافته، قانونمند، قابل نظارت، شفاف، عادلانه، رقابتی و کم هزینه است.
- در بورس کالا، امکان پوشش، توزیع و انتقال ریسک وجود دارد.
- در بورس کالا، کیفیت و کمیت کالا و مبلغ معامله و مدت معامله تضمین شده است.
- کشف قیمت در بورس کالا از طریق حراج حضوری و به صورت شفاف صورت گرفته و با حذف رانت باعث فساد زدایی از بازار معاملات می گردد.
- پذیرش کالا جهت فروش در بورس کالا منوط به داشتن استانداردهای اجباری برای آن کالا می باشد و از این راه کیفیت کالا در بورس تضمین می گردد.
- در بورس کالا، مبداء کالا مشخص و تضمین شده است.
- در مقایسه با تشریفات مناقصات و مزایدات، سرعت انجام معاملات در بورس کالا بسیار بالاتر بوده و جریان معاملات از امنیت کامل برخوردار است.
- در صورت بروز اختلاف میان طرفین معامله، بورس کالا دارای مراجع اختصاصی بررسی و رسیدگی به دعاوی بوده و سرعت رسیدگی به دعاوی مطرح شده در مقایسه با دادگاه های عادی بالاتر است.
- با استفاده از ابزارهای مالی مانند قراردادهای سلف و سلف استاندارد و ساز و کار اوراق بهادار مبتنی بر کالا، امکان تامین مالی بنگاه ها از این طریق وجود دارد.
- حذف بخشی از هزینه های مرتبط با فروش و بازاریابی باتوجه به وجود بازار مستقیم و بدون واسطه در بورس کالا
- وجود شفافیت در معاملات بورس کالا و حذف هرگونه عاملی که در حوزه فروش، منجر به ایجاد رانت خواهد شد.
جمع بندی
در مقاله تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار، تفاوت های این بازارها را با یکدیگر بررسی کردیم و دانستیم که نوع معاملات، قراردادهای موجود و به طور کلی، ماهیت بورس کالا با بورس های اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، کاملا متفاوت است و حتی نحوه انجام خرید و فروش در بورس کالا با بورس های اوراق بهادار یکسان نیست و نیازمند آموزش، کسب اطلاعات و تجربه کافی برای فعالیت در این بازار است.