حجم مبنا برای اولین بار در سال 1382 برای کمک به حفظ آرامش در معاملات سهام و جلوگیری از ایجاد نوسانات غیرمعمول، کاذب یا شدید در بورس تهران تعریف شد. کاربرد اصلی حجم مبنا در محاسبه قیمت پایانی نمادهای بورس تهران است. در واقع در برخی اوقات که قیمت یک سهم در سراسر روز معاملاتی قفل صف خرید یا صف فروش بوده اما قیمت پایانی آن با قیمت صف خرید و یا صف فروش برابر نیست، همین حجم مبناست. میزان حجم مبنا به شکل خودکار توسط سامانه معاملات اندازه‌گیری می‌شود و سرمایه‌گذاران و معامله‌گران نقشی در محاسبه آن و یا تغییر در میزان آن ندارند.
تعریف حجم مبنا
حجم مبنا در سایت شرکت بورس اوراق بهادار تهران به این صورت تعریف شده است: ( آن مقدار از سهام که باید در هر روز مورد دادوستد قرار گیرد تا تمام درصد تغییرات مجاز در آن روز در تعیین قیمت روز بعد لحاظ شود. هدف از تعیین حجم مبنا این است که سرمایه گذاران اطمینان داشته باشند که نوسانات قیمت سهام در نتیجه خرید و فروش تعداد مشخصی از سهام شرکت صورت گرفته است و در نتیجه وجود حجم می تواند مانع از ایجاد قیمت های غیرواقعی و کاذب در بازار شود). به بیان دیگر، در صورتی که حجم معاملات روز نماد برابر حجم مبنای سهم باشد، امکان تغییر قیمت پایانی تا 5 درصد ( مثبت یا منفی ) در روز ایجاد می‌شود. هرچه حجم معاملات سهام آن روز به نسبت حجم مبنا کمتر باشد، میزان رشد یا کاهش قیمت پایانی کمتر خواهد بود.
مثالی از کاربرد حجم مبنا در محاسبه قیمت پایانی
همانطور که می دانید، قیمت پایانی یک سهم، میانگین حجمی از قیمت معاملات آن سهم در آن روز معاملاتی می باشد. به عنوان مثال فرض کنید قیمت پایانی یک سهم در تابلوی معاملاتی بورس و فرابورس که دامنه نوسان برابر 5 درصد است، در یک روز معاملاتی برابر 200 می باشد. یعنی در روز معاملاتی بعد، این سهم می تواند بین قیمت های 190 تا 210 نوسان داشته باشد. اکنون فرض کنید میانگین حجم دار قیمت سهم در پایان روز معاملاتی برابر 204 باشد که به معنای 2%+ تغییر می باشد.
فرض دیگر اینکه حجم مبنای سهم برابر 500,000 می باشد. اگر حجم معاملات سهم در آن روز معاملاتی برابر یا بیشتر از حجم مبنای آن باشد، قیمت پایانی آن برابر همان 204 تومان که در بالا ذکر کردیم، می باشد. اما فرض کنید که به عنوان مثال حجم معاملات سهم، برابر 250,000 یا در واقع نصف حجم مبنا باشد. در این صورت درصد تغییر قیمت پایانی به همان نسبت کم می شود. یعنی به جای 2 درصد، نصف این مقدار یعنی 1 درصد در محاسبه قیمت پایانی اعمال می شود. اگر حجم معاملات یک چهارم حجم مبنا باشد، به همین ترتیب یک چهارم تغییرات یعنی 0.5 درصد در قیمت پایانی اعمال می شود.
در کل حجم مبنا به منظور اطمینان از خرید و فروش یک سهم استفاده می شود تا بتواند قیمت مورد نظر برای نوسان مثبت یا منفی را در خود لحاظ کند و از آنجا که در قیمت پایانی سهام تاثیر می گذارد، در محاسبه ی تغییرات شاخص کل بورس نیز موثر است. با استفاده از این ابزار امکان نوسان کاذب برای نمادهای بورسی از بین می رود.
حجم مبنا را از کجا ببینیم؟
قانون حجم مبنا برای اولین بار در سال 1382 معرفی شد که اخیرا و در سال 1398 دچار تغییرات کوچکی شد. این میزان در تابلوی سهم در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران (TSETMC.COM) برای هر سهم قابل مشاهده خواهد بود. برطبق قانون، تعداد حجم مبنا، براساس قیمت پایانی سهام در آخرین روز معاملاتی هرهفته محاسبه و از نخستین روز معاملاتی هفته بعد اعمال می‌شود.
حجم مبنای 1
برای برخی از نمادها مانند حق تقدم ها ممکن است مشاهده کنید که حجم مبنا برابر 1 در نظر گرفته شده است. این به آن معنا می باشد که حتی با یک معامله، کلیه ی تغییرات در قیمت پایانی سهم لحاظ می شود. هم چنین گاهی اوقات در نمادهای اصلی نیز در مواردی خاص، استثنائا حجم مبنا برابر 1 در نظر گرفته می شود.
آیا حجم مبنای کم خوب است؟
تا اینجا حتما متوجه شده اید که سهمی که حجم مبنای بزرگی دارد، سخت تر دچار نوسان می شود و در آن سهم تعداد سهم بیشتری باید معامله شود تا قیمت پایانی آن تغییر کند. این موضوع خوبی ها و بدی های خود را دارد. به عنوان مثال یک سهم با حجم مبنای بزرگ از نظر معامله گران با ارزش تلقی شده و برای آن در 5%+ صف خرید تشکیل می شود اما کسی حاضر به فروش سهم خود نیست و بنابراین حجم مبنا پر نشده و مثلا قیمت پایانی سهم تنها 1 درصد بالا می رود. در نتیجه روند رشد سهم بسیار کند می شود.
اما از طرفی اگر حجم مبنا کم باشد، برخی افراد که پول کافی برای این کار دارند، راحت تر می توانستند سهم را مثبت یا منفی کرده و در روند معاملات سهم اختلال ایجاد کنند. این موضوع باعث می شود که نوسانگیرها به حجم مبناهای کوچک علاقه بیشتری داشته باشند چرا که روی این نمادها قادر به گرفتن نوسان بیشتری هستند.
مثال های بیشتر برای درک حجم مبنا
برای درک بیشتر شما از مفهوم حجم مبنا، مثال های بیشتری را در این بخش بررسی می کنیم. فرص کنید حجم مبنای یک نماد در بورس تهران برابر 5 میلیون باشد و قیمت پایانی آن براساس میانگین حجمی قیمت های معامله شده در طول روز برابر 1500 تومان باشد که نسبت به قیمت پایانی روز قبل، 5%+ رشد را نشان می دهد. (یعنی این سهم در صف خرید قرار دارد.) اما اگر حجم معاملات سهم در آن روز برابر 600 هزار باشد، تغییرات قیمت پایانی آن برابر خواهد بود با:
5 * 600000/5000000 = 0.6
یعنی از تغییرات قیمت پایانی 5 درصدی که براساس میانگین حجمی محاسبه شده بود، تنها 0.6 درصد آن اعمال می شود! این امر در مورد بازار نزولی و صف های فروش نیز صدق می کند. به عنوان مثال به ناحیه ی مشخص شده در نمودار زیر که متعلق به یکی از نمادهای فرابورس ایران می باشد، دقت کنید.
همانطور که ملاحظه می کنید، این سهم برای مدت بیشتر از 20 روز کاری، درصف فروش قفل بوده است و این یعنی خریداران در این مدت به هر دلیلی حاضر به خرید این سهم نبوده اند. اما با این وجود مشاهده می کنید که کندل ها با فواصل قیمتی بسیار ناچیزی از یکدیگر شکل گرفته اند. فکر می کنید این امر به چه دلیلی می باشد؟ با نگاه کردن به حجم معاملات سهم در این دوره در پایین نمودار، متوجه موضوع خواهید شد. همانطور که می بینید حجم معاملات در این دوره بسیار ناچیز بوده است و در نتیجه با توجه به موضوع حجم مبنا که آنرا بررسی کردیم، تغییرات قیمت پایانی سهم نزدیک به صفر بوده است. پس اگر در نمودار برخی از سهام با چنین مواردی رو به رو شدید، علت آنرا خواهید دانست.
جمع بندی
در این مقاله با مفهوم حجم مبنا در بورس اوراق بهادار ایران آشنا شدیم و دانستیم که حجم مبنا در اصل ابزاری برای جلوگیری از نوسان کاذب قیمت سهام می باشد و همچنین حجم مبنا یکی از پارامترهای بسیار مهم در تابلو خوانی است که برای سرمایه گذاری موفق در بورس باید آن را در نظر گرفت.