جهانی شدن بازارهای مالی منجر به رشد بسیار زیاد حجم و تنوع معاملات شده است و مشتقات مالی عناصر اساسی این رشد بودند. ابزار مشتقه نقش مفید و مهمی در پوشش و مدیریت ریسک سرمایه گذاری در بورس دارند، اما خطرات زیادی برای ثبات بازارهای مالی و در نتیجه کل اقتصاد به وجود می آورند. از مشتقات برای محافظت و حدس زدن ریسک مرتبط با تجارت و امور مالی استفاده می شود. در این راستا، ابزار مشتقه به تقسیم ریسک بین افراد و گروه های مختلف در اقتصاد کمک می کنند. سرمایه گذاران همچنین می توانند از ابزار مشتقه برای گمانه زنی و انجام فعالیت های آربیتراژی استفاده کنند. در واقع، افرادی که از این مکانیسم استفاده می کنند، بازرگانانی هستند که می خواهند در بازار موقعیتی کسب کنند؛ آن ها شرط بندی می کنند که قیمت دارایی یا کالای اساسی در طول مدت قرارداد در یک جهت خاص حرکت می کند.

ابزار مشتقه چیست؟

مشتق محصولی است که ارزش آن از ارزش یک یا چند متغیر اساسی (دارایی اساسی، شاخص یا نرخ مرجع)، به روشی قراردادی حاصل می شود. دارایی اساسی می تواند حقوق صاحبان سهام، کالا و یا هر دارایی دیگر باشد.

تعریف صندوق بین المللی پول از ابزارهای مشتقه

ابزارهای مالی که به یک مکانیسم مالی خاص یا شاخص یا کالایی مرتبط هستند و از طریق آن ها ریسک های مالی خاص در بازارهای مختلف معامله شوند، ابزار مشتقه گفته می شود؛ در واقع، ارزش یک مشتق مالی از قیمت یک کالای اساسی مانند دارایی یا شاخص ناشی می شود و برخلاف اوراق قرضه، هیچ اصلی پیش پرداخت نمی شود و درآمد سرمایه ای نیز به آن تعلق نمی گیرد.

محصولات و خدمات بازار مشتقات

از طریق بازار مشتقات می توان کالاها و خدمات بسیار زیادی را معامله کرد؛ به عنوان مثال، در موضوع حمل و نقل، قراردادی تحت عنوان قرارداد رو به جلو وجود دارد که در واقع سفارشی بین دو نهاد است، جایی که تسویه حساب در یک تاریخ خاص در آینده با قیمت از قبل توافق شده انجام می شود.

معاملات آتی نوع دیگری از ابزار مشتقه هستند که طی آن، توافقی بین دو طرف برای خرید یا فروش دارایی در زمان معینی در آینده با قیمت معین انجام می شود. در واقع قراردادهای آتی انواع خاصی از قراردادهای پیش رو هستند. به عنوان مثال، در معاملات آتی زعفران که در بورس کالا انجام می شود، براساس یک قرارداد، 2 طرف معامله (خریدار و فروشنده) متعهد می شوند که در یک تاریخ معین و با قیمت مشخص شده در قرارداد، معامله زعفران را با یکدیگر انجام دهند.

از دیدگاهی دیگر نیز می توان به این موضوع نگاه کرد؛ به این معنا که مشتقات قراردادهای مالی هستند که برای قرار گرفتن در معرض قیمت بازار در برابر تغییرات کالای اساسی، دارایی یا رویدادهای مختلف طراحی شده اند. 

نوآوری مشتقات و تجارت آن ها در بازارهای مالی از اهمیت بالایی برخوردار است و اجازه می دهد نهادهای تجاری در این محیط جدید در اقتصاد جهانی سازگار شوند. ابزارهای مشتق با کاهش خطرات بازار مرتبط با نوسان قیمت، نرخ بهره و نرخ ارز، معاملات تجاری و مالی را متعادل می کنند. در نتیجه سودآوری بالا در زمینه تجارت جدید و مدیریت ریسک در حوزه معاملات مشتقه، شرکت کنندگان اصلی موسسات بزرگ مالی و غیر مالی در نقش محافظ، دلالان و داوران هستند. با استفاده از ابزارهای مشتق، ما می توانیم آربیتراژ قیمت، پوشش و حدس و گمان، مدیریت ریسک و حفاظت بر روی تغییرات قیمت را برای سودآوری شناسایی کنیم.

جهانی شدن جریان های سرمایه گذاری، رشد معاملات در بازار مشتقات مالی، گشایش بازارهای جدید پیش رو، توسعه بازار فرابورس، معرفی انواع جدید مشتقات مالی و تدوین استراتژی های جدید مشتقات را تقویت می کند. در حال حاضر، مشتقات دسته مهمی از ابزارهای مالی هستند که در بازارهای مالی و تجاری امروز مهم هستند. آن ها انواع مختلفی از حفاظت از خطر را ارائه می دهند و استراتژی های نوآورانه سرمایه گذاری را مجاز می دانند.

شرایط سوددهی بازار مشتقات

برای ارائه حداکثر سود به کاربران و اقتصاد خود، بازار مشتقات باید سه شرط لازم را داشته باشد:

• تجارت و تسویه حساب مشتقات باید ایمن باشد.
• بازار باید نوآورانه باشد.
• بازار باید کارآمد باشد.

لازم به ذکر است که مشارکت کنندگان در بازار، سیاست گذاران و تنظیم کننده ها باید از ارائه دهندگان بازار مشتقات برای اطمینان از این پیش نیازها حمایت کنند.

حجم معاملات بازار مشتقات

برخی از تحلیلگران، بازار مشتقات را بیش از 10 برابر کل تولید ناخالص داخلی جهان تخمین می زنند. دلیل گسترده بودن بازار مشتقات به خاطر این موضوع است که تقریباً در هر نوع دارایی، سرمایه گذاری مشتقات متعددی از جمله سهام، کالاها، اوراق قرضه و ارز خارجی موجود است.

استفاده از ابزارهای مشتقه در بحران های اقتصادی

در حال حاضر در یک موضوع اتفاق نظر وجود دارد که نوآوری مالی تأثیر مثبتی بر سیستم مالی دارد. با این حال، هر زمان که یک بحران مالی به وجود می آید، بحث در مورد نوآوری مالی بار دیگر روی میز است، که اغلب بر مزایا و خطرات مشتقات تمرکز دارد.

خطرات بازار مشتقه

رشد معاملات مشتقه و ارتباطات بین نهادهای مالی بزرگ در سراسر جهان باعث نگرانی در مورد یکپارچگی سیستم مالی جهانی شده است. به عنوان مثال، مشتقات اجازه می دهد تا اهرم اضافی در سیستم مالی ایجاد شود و در مواقع تلاطم مالی، این اهرم می تواند بحران نقدینگی را تسریع کند، حرکت های بازار را بزرگتر کرده و پیش فرض ها را افزایش دهد. این نگرانی های سیستمی موجب ایجاد مقررات جدید، رویه های جدید و افشای جدید برای افزایش شفافیت شده است. به عنوان مثال، رشد صندوق های تامینی که از مشتقات سنگین استفاده می کنند توجه تنظیم کننده ها را به خود جلب کرده است.

مفهوم ابزار مشتقه

در ادبیات، در مورد مشتقات مالی مطالب زیادی نوشته شده است. ادبیات اخیر در مورد خطرات مشتقات، بیشتر مربوط به خطرات سیستمی است. چندین مطالعه نشان می دهد که پیچیدگی این بازار به دلیل افزایش عدم اطمینان، وقوع مکرر خسارات شدید و در نهایت احتمال بیشتر بحران جهانی است.

کاربرد ابزار مشتقات

مشتقات دسته مهمی از ابزارهای مالی هستند که در بازارهای مالی و تجاری امروز مهم هستند. آن ها انواع مختلفی از حفاظت از خطر را ارائه می دهند و استراتژی های نوآورانه سرمایه گذاری را مجاز می دانند. در 30 سال گذشته، مشتقات به طور فزاینده ای در امور مالی اهمیت یافته اند.

بازارهای مشتقات نهادهای موفقی هستند؛ چراکه بازارهای مالی را کارآمدتر می کنند. این موضوع به طور کلی به این معنی است که استقراض و وام می تواند با هزینه کمتری نسبت به آنچه که در موارد دیگر دیده می شود، رخ دهد؛ زیرا مشتقات هزینه های معامله را کاهش می دهند.

در واقع بازار مشتقات، بازاری است که در آن اوراق مشتقه مانند قرار داد آتی معامله می شود، به ویژه این که دو طرف قرارداد باید متعهد شوند که در تاریخ ذکر شده، به تعهدات خود عمل کنند.

بخش اصلی و سازنده ابزار مشتقه

یک ابزار مشتقه از بخش های مختلفی تشکیل شده است و تاثیرگذاری آن به موارد مختلفی بستگی دارد:

• طراحی محصول
• منطق اقتصادی برای تأمین نیازها 
• بازار نقدی
• موقعیت بلند و کوتاه
• قیمت های تعیین شده در بازار
• نرخ بهره / نرخ ارز 
• پایداری سیستم
• و...

بررسی سالانه حجم مبادلات مشتقات

حجم مبادلات مشتقات در جهان، رشد قوی در معاملات آتی و اختیارات در مبادلات بازارهای چین، هند، کره، سنگاپور و سایر مناطق آسیا را نشان می دهد. یکی دیگر از موضوعات مهم در سال 2015، افزایش معاملات آتی کالا و اختیارات کالا بود که طی چند سال گذشته با سرعت بیشتری بیش از هر بخش دیگری از ابزار مشتقه در فهرست جهانی رشد کرده است.

ماهیت مشتقات

ابزار مشتقه همانطور که از اسم آن مشخص است، از ارزش دارایی اساسی گرفته شده و از این رو برای محافظت در برابر افزایش یا سقوط ارزش دارایی اساسی استفاده می شود.

نکته: از آنجا که مشتقات اساسا براساس ارزش یک دارایی معامله می شوند، هرگونه سقوط نامتناسب در ارزش دارایی مذکور، باعث سقوط مشتقات طراحی شده می شود.

محیط نظارتی ابزار مشتقه

به منظور به حداقل رساندن خطرهای سیستماتیک و ایجاد بازاری با عملکرد مناسب، باید از ایمنی و یکپارچگی اطمینان حاصل شود. به همین ترتیب، طرحی که به طور موثر ریسک سیستماتیک در بازار مشتقات را کاهش می دهد، باید شامل دستورالعمل های زیر باشد:

• حداکثر استفاده از معاملات مشتقات در بازارهای سازمان یافته باید کاملا مشخص باشد.
• وثیقه گرفتن از هر 2 طرف معامله (خریدار و فروشنده) در زمانیکه ابزار مشتقه در معرض تدوین است.
• ثبت اجباری موقعیت های خطر باز و استانداردهای مختلف برای کلیه قراردادهای مشتقه

جمع بندی

بازار مشتقات در سال های اخیر به سرعت رشد کرده است؛ زیرا مزایای استفاده از مشتقات، مانند کاهش موثر خطر و انتقال خطر، اهمیت بیشتری یافته است. بازار مشتقات در جهان بسیار بزرگ است و وقتیکه از نظر دارایی های اساسی اندازه گیری می شود، بسیار بزرگتر از بازار سهام است. ارزش دارایی های اساسی معاملات مشتقات معوق چندین برابر تولید ناخالص داخلی جهان است. در رقابت برای تجارت، هر دو بورس مشتقات و ارائه دهندگان فرابورس، که تا حد زیادی بزرگترین بخش بازار را تشکیل می دهند، با نوآوری مداوم در محصول و فناوری به رشد آن سرعت بخشیده اند. آماری که برای دو بازار جمع می شود دقیقاً قابل مقایسه نیستند، واضح است که بازار خارج از بورس بسیار بزرگتر از بازار مبادله شده است.

بازار مشتقات در جهان، اخیرا توجه بیشتری را در پس زمینه بحران مالی، پرونده های کلاهبرداری و ناکامی برخی از فعالان بازار جلب کرده است. بازارهای مشتقات در جهان به دلیل نقش آن ها در بحران اعتباری که از سال 2007 آغاز شد، مورد انتقادات زیادی قرار گرفته اند. محصولات مشتق از پرتفوی وام های خطرناک در ایالات متحده با استفاده از روشی موسوم به اوراق بهادار ایجاد شده اند. بسیاری از محصولاتی که ایجاد شدند با کاهش قیمت خانه ها بی ارزش شدند. موسسات مالی و سرمایه گذاران در سرتاسر جهان مبلغ زیادی را از دست دادند و جهان در بدترین رکود اقتصادی که برای بسیاری از نسل ها عجیب بود، فرو رفت.

بازار مشتقات تحت یک رژیم نظارتی موثر با موفقیت توسعه یافته است. هر سه شرط لازم برای عملکرد مناسب بازار ایمنی، کارایی و نوآوری برآورده شده است. اگرچه دیگر نیازی به تغییرات ساختاری در چارچوبی نیست که امروه سهامداران و سرمایه گذاران تحت آن فعالیت می کنند، اما بهبودها امکان پذیر است. به ویژه در بخش فرابورس، افزایش بهره وری عملیاتی، شفافیت بازار و افزایش ریسک طرف مقابل باعث می شود که ابزار مشتقه حتی در ایران نیز عملکرد موثری داشته باشد.