بازار سرمایه ایران از چهار بخش بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس انرژی و بورس کالا تشکیل شده است و هرکدام از این بازارها سازوکارهای مربوط به خود را دارند و به دلیل به وجود آمدن مشکلات متعدد در بازار کالاهای پایه در حوزه های مختلفی مانند کشاورزی، پتروشیمی، محصولات فولادی و...، بازاری به نام بورس کالا تشکیل شد تا بتواند مشکلات مربوط به خرید و فروش برخی از محصولات را رفع کند. در واقع، اکثر این مشکلات به دلیل عدم به کارگیری ابزارهای نوین اقتصادی و ساز و کار غلط و معیوب بود که باعث به وجود آمدن دشواری های زیاد برای تولید کننده و مصرف کننده در عرضه و تقاضا و همچنین قیمت نهایی شده بود. در ادامه مقاله به معرفی این بازار و کالاهای مورد معامله در آن می پردازیم.

تاریخچه و تاسیس بورس کالا

همانطور که اشاره شد، این بازار با هدف ساماندهی مشکلات مربوط به عرضه و تقاضا و همچنین کشف قیمت در بسیاری از محصولات شیمیایی، فلزی، کشاورزی و...به وجود آمد. برخی از مشکلات بازارهای سنتی عبارت اند از:

• توانایی کنترل و مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت وجود نداشت.
• سیستمی که ناظر بر حسن انجام تعهدات خریدار و فروشنده و اجرای آن تعهدات باشد، وجود نداشت.
• قیمت محصولات ناشی از نوسانات کاذب از ارتباط کنترل نشده و نامناسب میان عرضه و تقاضا بود.
• بخش های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف با یکدیگر هماهنگی لازم را نداشتند.

بنابراین سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران در سال 1382 به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس از آن نیز سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی در سال 1383 شروع به فعالیت نمود؛ پس از آن با اصلاح ساختار و ادغام کردن چندین بخش، شرکت بورس کالا ایران به صورت کاملا مستقل در سال 1386 فعالیت خود را آغاز کرد. با گسترش فعالیت های عرضه کنندگان و پذیرش کالاهای بیشتر، بخش های مختلف این بازار تشکیل شد و در حال حاضر محصولات متنوعی در آن داد و ستد می شود.

بازارهای بورس کالا

معاملات این بازار در چهار بخش انجام می شود:

• بازار فیزیکی 
• بازار مشتقه
• بازار فرعی
• بازار مالی

1) بازار فیزیکی

بازار فیزیکی کالا، یکی از مهم ترین بخش های این بازار است. به لحاظ تحویل کالا، بازار فیزیکی را می توان بسیار شبیه به بازار سنتی دانست؛ با این تفاوت که قوانین و دستورالعمل های مخصوص و مشخص خود را دارد. معاملات کالای فیزیکی در بورس کالای ایران به روش مزایده (حراج) انجام می شود و متقاضیان خرید از این بازار بهتر است که قبل از انجام هرکاری، با سازوکارهای آن آشنا شوند.

قراردادهای بازار فیزیکی

به طور کلی، معاملات بازار فیزیکی در قالب 3 نوع قرارداد انجام می شود:

• قرارداد نقدی: قراردادی است که طی آن پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله انجام می شود.
• قرارداد نسیه: قراردادی است که طی آن، کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید پرداخت می گردد.
• قرارداد سلف: قراردادی است که طی آن کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله پرداخت می گردد.

چه کالاهایی در بازار فیزیکی معامله می شود؟

کالاهای معامله شده در بازار فیزیکی را می توان به 4 دسته تقسیم کرد:

• محصولات پتروشیمی (شامل 2 گروه شیمیایی و پلیمری است) 

الف) شیمیایی: دی اتیل هگزانول، استایرن، بنزین، سودکاستیک، ارتوزایلن، منواتیل گلایکول، اسیداستیک، اوره و...

ب) پلیمری: پلی اتیلن سنگین، پلی ویتیل کلراید، پلی پروپیلن، پلی اتیلن ترفتالات، پلی اتیلن سبک، پلی پروپیلن، پلی استایرن و...

• محصولات صنعتی و معدنی: مس، آهن اسفنجی، فولاد، سنگ آهن، کنستانتره فلزات گرانبها، کنستانتره مولییدن، آلومینیوم و....
• محصولات کشاورزی: جو، ذرت، گندم، شکر، روغن خام، کنجاله ها ( سویا، کلزا، آفتابگردان و...)، مرغ منجمد، زعفران، برنج، پسته، عدس، تخم مرغ، جوجه و...
• محصولات فرآورده های نفتی: روغن، قیر، وکیوم باتوم، گوگرد، لوب کات، سلاپس واکس، عایق رطوبتی و... 

2) بازار مشتقه

2 نوع قرارداد در بازار مشتقه وجود دارد:

• قرارداد آتی
• قرارداد اختیار معامله

قرارداد آتی

 در فرآیند قرارداد آتی، فروشنده طبق قرارداد متعهد می شود که در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می کنند بفروشد و در سوی دیگر نیز، فردی که در صدد خرید از بورس کالا است، متعهد می شود، آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند.

قرارداد اختیار معامله

یکی دیگر از قراردادهای بازار مشتقه، قرارداد اختیار معامله ست. تفاوت این قرارداد با معاملات آتی در این نکته است که در قرارداد آتی دو طرف متعهد به خرید و فروش دارایی در سررسید هستند اما در این اوراق یک نفر متعهد است (فروشنده اختیار که پول آن را گرفته است) و دیگری دارای اختیار (خریدار اختیار که پول آن را به فروشنده داده است).

فروشنده اوراق متعهد می شود در صورت درخواست خریدار، تعداد مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال (قیمت معین معامله در آینده که الان تعیین شده است) معامله کند. برای جلوگیری از امتناع فروشنده اختیار از انجام تعهدش، فروشنده مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس قرار می دهد و متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله، آن را تعدیل می کند.

3) بازار فرعی

هدف از راه اندازی بازار فرعی، عرضه محصولاتی است که تاکنون به دلایل مختلف امکان عرضه آن در بورس کالا وجود نداشته است. به طور کلی کالاهایی که امکان عرضه در بازار فرعی را دارند شامل کالاهایی می شوند که شرایط عرضه در بازار فیزیکی را ندارند (محصولاتی از قبیل: فولاد، ضایعات، پلیمر، شیمیایی، روی، معدنی، سولفات، آهک، صنعتی، خوراک، مس و...) و اموال غیر منقول که شامل املاک و مستقلات اداری تجاری مسکونی و اراضی کشاورزی می شوند.

4) بازار مالی

بازار مالی، چهارمین بخش از بورس کالا است که خود این بازار 3 نوع قرارداد را ارائه کرده است:

صندوق سرمایه گذاری کالایی

صندوق کالایی با جذب سرمایه از طریق فروش واحدهای سرمایه گذاری، منابع جذب شده را بر روی اوراق بهادار مبتنی بر کالا سرمایه گذاری می کند. صندوق کالایی به سرمایه گذاران این امکان را می دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه های حمل و نقل، انبارداری و خسارت های احتمالی آن، اوراق این صندوق ها را خریداری نمایند. به عبارت دیگر، این صندوق ها بخش قابل ملاحظه ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه گذاری در کالایی خاص اختصاص می دهند و علاقه مندان به سرمایه گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق ها می کنند.

گواهی سپرده کالایی

در این خصوص باید خاطر نشان کرد که گواهی سپرده کالایی ورقه بهاداری است که نشان دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالای سپرده شده به انبار پذیرش شده در بورس کالا است و پشتوانه آن قبض انبار صادر شده توسط انباردار است. انباردار پس از ارزیابی کمی و کیفی کالای مشتری برای وی قبض انبار صادر می نماید. مشتری با سپرده کردن این قبض نزد اتاق پایاپای، می تواند این گواهی سپرده کالایی را که به پشتوانه قبض انبار صادر می شود، در بازار ثانویه معامله نماید. مالک گواهی در طول مهلت نگهداری کالا، هر زمان که خواست می تواند به انبار مراجعه و کالا را از انبار تحویل گیرد.

قرارداد سلف موازی استاندارد

در این قرارداد، فروشنده کالا در قالب این اوراق، همانند قرارداد سلف، بهای کالایی را که در آینده تحویل خواهد داد، به صورت نقد دریافت می کند. این اوراق برخلاف قرارداد سلف، بازار ثانویه دارد و دارنده اوراق می تواند قبل از سررسید این اوراق را در بورس به فروش برساند.

نتیجه گیری

به دلیل ضعف در فرآیند عرضه و تقاضا در کالاهای پایه (برخی از محصولات کشاورزی، شیمیایی، فلزی و...) بازاری به نام بورس کالا تشکیل شد که در حال حاضر در چهار بخش بازار فیزیکی، بازار مشتقه، بازار فرعی و بازار مالی فعال است و متقاضیان خرید کالاهای مختلف، سفارشات خود را از طریق کارگزاری های عضو بورس کالا ثبت می کنند. بنابراین، بورس کالا در کنار بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران و بورس انرژی به عنوان چهارمین بازار فعالیت خود را انجام می دهد و در سال های اخیر نیز نوع قراردادهای آن افزایش یافته است و در حال حاضر گزینه های متنوعی را برای معامله گران در نظر گرفته است.