بیش از 120 سال است که اقتصاد ایران به نفت گره خورده و فراز و نشیب های این ماده ارزشمند، اقتصاد ایران را دچار نوسان می کند. فرآورده های بدست آمده از نفت، اهمیت آن را دو چندان کرده و همین موضوع باعث تاسیس پالایشگاه های متعدد در ایران شده است؛ از طرف دیگر احداث اولین پالایشگاه نفت خاورمیانه در آبادان، تاریخچه فرآوری این محصول گرانبها را با نام ایران مرتبط کرده است؛ به همین دلیل در این مقاله به معرفی گروه فرآورده های نفتی در بازار سرمایه می پردازیم.
تاریخچه فرآوری نفت در ایران
ورود نفت به ایران را بایستی در احداث «چاه شماره یک» در شهر مسجد سلیمان جستجو کرد؛ به این معنا که در سال 1287 اولین چاه نفت ایران و خاورمیانه کشف شد و تا یک سال به شکل محدود از آن بهره برداری می شد.
پالایشگاه نفت آبادان، اولین پالایشگاه خاورمیانه
در سال 1288 شرکت نفت ایران و انگلیس تصمیم به احداث یک پالایشگاه بزرگ در مناطق نفت خیز جنوب گرفت و کارشناسان انگلیسی، محل کنونی پالایشگاه آبادان را برای این کار مناسب دیدند؛ به اینصورت بود که عملیات ساخت اولین پالایشگاه نفت خاورمیانه در سال 1288 آغاز شد و در سال 1291 به اتمام رسید. ظرفیت پالایشگاه نفت آبادان در سال های آغازین فعالیت خود روزانه 2500 بشکه بود و رفته رفته با گسترش فازهای مختلف این پالایشگاه، میزان ظرفیت آن نیز افزایش یافت. بنابراین صنعت پالایشگاهی در ایران را می توان به عنوان یکی از قدیمی ترین صنایع موجود در کشور نام گذاری کرد.
گسترش پالایشگاه های نفت در ایران
با بهره برداری از واحدهای مختلف پالایشگاه نفت آبادان، این مجموعه به عنوان بزرگترین پالایشگاه جهان نام گرفت و پس از ملی شدن صنعت نفت در ایران و خروج کارشناسان خارجی از پالایشگاه ها، روند جدیدی در این صنعت آغاز شد. با آغاز فعالیت شرکت ملی نفت ایران، گسترش پالایشگاه های نفت در ایران سرعت گرفت و سرمایه گذاری متعددی در این حوزه انجام شد و شرکت های مختلفی مانند پالایش نفت تهران(شتران) و... نیز تاسیس شدند.
تشکیل گروه فرآورده های نفتی، کک و سوخت هسته ای
مالک اصلی پالایشگاه های فعال در ایران دولت بود و سیاست های خصوصی سازی، دولت را به سمت واگذاری سهام این پالایشگاه ها به مردم و بخش خصوصی هدایت کرد؛ به همین دلیل ساختار بسیاری از پالایشگاه های نفت به سهامی عام تغییر یافت و در بورس عرضه شد و همین موضوع باعث به وجود آمدن گروه «فرآورده های نفتی، کک و سوخت هسته ای» در بازار سرمایه شد. نام این گروه در حال حاضر به دلیل پذیرش پالایشگاه های متعدد در آن، به گروه فرآورده های نفتی و یا گروه پالایشی معروف است و حدود 5 درصد از ارزش بازار کل بورس و فرابورس را شامل می شود.
خدمات شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفتی
همانطور که اشاره شد اکثر شرکت های فعال در این گروه، پالایش نفت خام را انجام می دهند؛ اما به طور جزیی تر خدمات آن ها شامل موارد زیر است:
- پالایش و فرآوری نفت خام و سایر هیدرو کربورها
- تولید فرآورده های نفتی از قبیل بنزین، نفت سفید، نفت گاز، نفت کوره و سایر مشتقات و فرآورده های جانبی
- تولید انواع روغن های موتور مورد نیاز خودروهای گوناگون و ماشین آلات صنعتی و کشاورزی
- تولید گریس، حشره کش، روغن ترمز، انواع افزودنی ها و ضد یخ
- سرمایه گذاری در پروژه های نفت و گاز به منظور اکتشاف، استخراج و پالایش نفت خام، گاز و فرآورده های نفتی آن
- تولیدو توزیع قیر
شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفتی
تعداد شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفتی زیاد نیست اما با توجه به پذیرش پالایشگاه های بزرگ (شپنا، شبندر و...)، ارزش بازار این گروه به نسبت تعداد سهم های موجود در آن، عدد بالایی است. شرکت های فعال در این گروه عبارت اند از:
- پالايش نفت اصفهان (شپنا)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- پالايش نفت بندرعباس (شبندر)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- پالايش نفت تهران (شتران)- بازار دوم بورس
- پالايش نفت تبريز (شبريز)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- پالايش نفت لاوان (شاوان)- بازار دوم فرابورس
- نفت سپاهان (شسپا)- بازار دوم بورس
- نفت بهران (شبهرن)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- نفت پارس (شنفت)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- سرمايه‌گذاری صنعت نفت (ونفت)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- تجهیز نیروی زنگان (شزنگ)- بازار پايه زرد فرابورس
- پالايش نفت شيراز (شراز)- بازار دوم فرابورس
- نفت ايرانول (شرانل)- بازار دوم فرابورس
- نفت پاسارگاد (شپاس)- بازار دوم فرابورس
بزرگترین شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفتی
در گروه فرآورده های نفتی، دو پالایشگاه اصفهان و بندرعباس بیشترین ارزش بازار را در اختیار دارند و با توجه به معاملات مثبت و منفی روزانه آن ها، ارزش بازار این دو شرکت دچار تغییر می شود و هرکدام از آن ها جای پالایشگاه دیگر را در رده نخست بزرگترین شرکت فعال در گروه فرآورده های نفتی را می گیرد؛ به همین دلیل در این مقاله به معرفی هر دو پالایشگاه می پردازیم.
شرکت پالایش نفت اصفهان
شرکت پالایش نفت اصفهان در حال حاضر ارزش بازار 77 هزار میلیارد تومانی دارد. مراحل احداث این پالایشگاه در سال 1355 توسط دو شرکت آلمانی و آمریکایی آغاز شد و در سال 1358 با ظرفیت 180 هزار بشکه در روز به بهره برداری رسید.
خدمات و محصولات شرکت پالایش نفت اصفهان
طرح های توسعه شرکت پالایش نفت اصفهان، ظرفیت تولید آن را به 375 هزار بشکه در روز رسانده است و به طور کلی محصولات و فرآورده های نفتی تولید شده در این واحد پالایشگاهی را می توان به 3 دسته تقسیم کرد:
دسته اول: فرآورده‌های اصلی
فرآورده‌های اصلی شامل پنج فرآورده گاز مایع، بنزین، نفت سفید، نفت گاز و نفت کوره می‌باشند که جهت توزیع به شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ارسال می‌شوند.
دسته دوم: فرآورده‌های ویژه باهدف تحویل به مشتریان عمده
شرکت پالایش نفت اصفهان به‌عنوان تامین کننده خوراک پنج شرکت بزرگ تولیدی نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. وکیوم باتوم، نفت سفید ویژه، نفتا، پلاتفرمیت و روغن پایه به‌عنوان محصولات ویژه‌ای هستند که خوراک شرکت‌های نفت جی، صنایع شیمیایی ایران، پتروشیمی اراک، پتروشیمی اصفهان و نفت سپاهان را تشکیل می‌دهند.
دسته سوم: فرآورده‌های ویژه خوراک صنایع کوچک
نفت سفید، آیزوماکس، نفت گاز، نفتا، انواع حلال‌ها، آیزوریسایکل، روغن پایه سبک و سنگین، وکیوم‌‌‌باتوم، گوگرد
محصولات پالایشگاه نفت اصفهان در بورس کالا
لازم به ذکر است که برخی از محصولات شرکت پالایش نفت اصفهان مانند آیزوریسایکل، وکیوم باتوم، لوب کات سنگین، گوگرد، انواع حلال و...در بورس کالا عرضه می شود.
سهام شرکت پالایش نفت اصفهان
این شرکت در سال 1386 در بازار سرمایه پذیرفته شد و در حال حاضر معاملات آن با نماد «شپنا» در بازار اول (تابلوی اصلی) بورس اوراق بهادار تهران انجام می شود. شرکت آوای پردیس سلامت (سهامی خاص) با در اختیار داشتن 15 درصد از سهام پالایشگاه نفت اصفهان، به عنوان بزرگترین سهامدار آن شناخته می شود.
شرکت پالایش نفت بندعباس
شرکت پالایش نفت بندر عباس با ارزش بازار بیش از 80 هزار میلیارد به عنوان بزرگترین شرکت فعال در گروه فرآورده های نفتی شناخته می شود. مراحل احداث این پالایشگاه در سال 1371 آغاز شد و در سال 1376 به بهره برداری رسید و ظرفیت اسمی آن، 350 هزار بشکه نفت خام و میعانات گازی در روز است که 18 درصد از فرآورده های نفتی ایران را شامل می شود.
خدمات و محصولات شرکت پالایش نفت بندرعباس
تکنولوژی و تجهیزات به کاربرده شده در این شرکت، نسبت به پالایشگاه نفت اصفهان جدیدتر است و به طور کلی محصولات تولید شده در آن شامل موارد زیر می باشد:
- گاز مایع
- بنزین
- نفت سفید
- نفت گاز
- نفت کوره
- خوراک قیرسازی
- سوخت جت
- انواع حلال ها
- آيزوريسايكل
- لوبكات سنگين
- گوگرد
سهام شرکت پالایش نفت بندرعباس
سهام شرکت پالایش نفت بندرعباس در سال 1391 در بازار سرمایه پذیرفته شد و هم اکنون معاملات آن با نماد «شبندر» در بازار اول (تابلوی فرعی) بورس اوراق بهادار تهران انجام می شود. بانک رفاه کارگران با در اختیار داشتن بیش از 30 درصد سهام شرکت پالایش نفت بندرعباس، به عنوان بزرگترین سهامدار آن شناخته می شود.
عوامل موثر بر سودآوری شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفتی
علی رغم عرضه شرکت های پالایش نفت در بازار سرمایه، نفوذ دولت در پالایشگاه ها کاملا مشهود است و به طور کلی گروه فرآورده های نفتی را به عنوان یکی از صنایع سودساز بازار سرمایه می توان نام برد. از جمله عوامل تاثیر گذار بر روند سودسازی شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفت می توان به موارد زیر اشاره کرد:
قیمت نفت در بازارهای جهانی
اصلی ترین عامل در سودسازی پالایشگاه ها، قیمت نفت است؛ چراکه خوراک و مواد اولیه اصلی این واحدها، نفت خام است و با نوسانات قیمت نفت، هزینه های خرید مواد اولیه این شرکت ها نیز دچار نوسان می شود و به طور کلی افت و خیز قیمت نفت در بازارهای جهانی اثرات کوتاه مدت خود را در تابلوی معاملاتی شرکت های فعال در گروه فرآورده های نفتی می گذارد.
قیمت فرآورده های نفتی در جهان
برخی از محصولات تولید شده در پالایشگاه ها، بازارهای صادراتی دارند و صادرات این شرکت ها به کشورهای دیگر با نرخ های جهانی انجام می شود. به عنوان مثال بنزین تولید شده در پالایشگاه های ایران که به برخی از کشورها صادر می شود، از قیمت های جهانی بنزین پیروی می کند. البته این نکته را فراموش نکنید که اعمال نرخ های جهانی فقط بر روی محصولات صادراتی است و قیمت گذاری فرآورده های نفتی که در داخل کشور مصرف می شود، توسط دولت (شرکت پالایش و پخش) انجام می شود.
کرک اسپرد
هنگامیکه تحلیلگران بازارهای مالی، صنعت پالایشی و گروه فرآورده های نفتی را مورد بررسی قرار می دهند، اولین نکته ای که بیان می کنند، در خصوص کرک اسپرد این شرکت هاست. در توضیح کرک اسپرد بایستی خاطر نشان کرد که مواد اولیه اصلی و ورودی پالایشگاه ها، نفت خام است و خروجی این شرکت ها نیز اصطلاحا فرآورده های نفتی نامیده می شوند؛ بنابراین یک شرکت پالایش نفت، مبلغی را تحت عنوان خرید نفت خام می پردازد و پس از عملیات فرآوری بر روی آن، محصول تولید شده نهایی (بنزین، نفت کوره و...) را در بازار مصرف با یک قیمت مشخص به فروش می رساند؛ تفاوت قیمت یک بشکه نفت خام و یک بشکه فرآورده نفتی را اصطلاحا کرک اسپرد می گویند.
لازم به ذکر است که کرک اسپرد یک پالایشگاه به عوامل مختلفی بستگی دارد و هرچقدر محصول تولید شده این شرکت ها ارزشمندتر باشد، کرک اسپرد آن نیز بیشتر می شود و سود پالایشگاه افزایش پیدا می کند. به عنوان مثال نفت خام خریداری شده توسط یک پالایشگاه 59 دلار است و بنزین تولید شده در این شرکت، 70 دلار فروخته می شود؛ بنابراین کرک اسپرد آن 11 دلار است. بنابراین در تحلیل گروه فرآورده های نفتی حتما بایستی به کرک اسپرد آن توجه شود.
دستکاری دولت در صنعت پالایشی
یکی از ضعف های گروه فرآورده های نفتی، وجود ابهام در آن است؛ به این معنا که فرمول محاسباتی قیمت خوراک توسط وزارت نفت اعلام می شود و در بعضی از مواقع ممکن است این فرمول دچار تغییر شود که این عامل باعث ابهام در تحلیل سود آینده این شرکت ها می شود و سهامداران و فعالان بازار سرمایه نمی توانند به دید بلندمدت در این بخش ها سرمایه گذاری کنند. در بعضی از مواقع نیز ممکن است نرخ های اعلامی توسط وزارت نفت با تخفیف همراه شود که این عامل موجب افزایش سودآوری شرکت های پالایشی می شود و در طرف مقابل نیز ممکن است نرخ های فروش محصولات، با تاخیر به شرکت ها ابلاغ شود و همین موضوع باعث می شود که این خبر در تابلوی معاملات احساس نشود و اصطلاحا خبر سودسازی این شرکت ها در بازار سرمایه، سوخت می شود.
نرخ ارز
با توجه به تاثیر پذیری گروه فرآورده های نفتی از قیمت های جهانی، نرخ ارز به شکل مستقیم بر سودسازی این شرکت ها اثرگذار است و اصطلاحا این صنعت را به عنوان یکی از صنایع دلاری در بازار سرمایه در نظر می گیرند. بنابراین با افزایش قیمت دلار در ایران، روند سودآوری این شرکت ها نیز افزایش می یابد. از طرف دیگر اگر بخواهیم براساس ارزش جایگزینی، شرکت های فعال در این گروه را بررسی کنیم، اکثر پالایشگاه ها دارایی های ارزشمندی دارند و بالا رفتن قیمت ارز موجب افزایش قیمت این دارایی ها می شود.
جمع بندی
گروه فرآورده های نفتی به دلیل تقاضای زیادی که برای خرید محصولات آن ها وجود دارد، همواره به عنوان یکی از فرصت های خوب برای سرمایه گذاری شناخته می شود؛ از طرف دیگر بالا رفتن قیمت نفت در بازارهای جهانی و چشم انداز ادامه یافتن روند صعودی این افزایش قیمت، ریسک های صنایع مرتبط با نفت را تا حدودی کاهش داده است و به شرط عدم دخالت دولت در نرخ گذاری خوراک و...این گروه می تواند گزینه مناسبی برای سرمایه گذاری باشد. البته لازم به ذکر است که ادامه یافتن شرایط کرونایی و عدم تقاضا برای خرید محصولات نفتی می تواند اثرات قابل توجهی بر این صنعت داشته باشد.