هنگامیکه درباره اقتصاد ایران صحبت می کنیم، اولین چیزی که به ذهن ما می رسد، فروش نفت است و اصطلاحا ایران را یک اقتصاد نفتی نام گذاری می کنند، چرا که عمده درآمد ایران از محل فروش نفت و محصولات وابسته به آن است و به همین دلیل شرکت های مختلفی نیز برای حفاری و استخراج این منابع در داخل کشور به وجود آمده اند. اگرچه بیشتر شرکت های این حوزه تحت مالکیت دولت قرار دارند، اما شرکت های سهامی محدودی نیز هستند که در این زمینه فعالیت می کنند و با توجه به فراهم بودن بسترهای لازم برای فعالیت این شرکت ها در بازار سرمایه، گروهی تحت عنوان «گروه استخراج نفت و گاز» به وجود آمده است که در ادامه به معرفی آن می پردازیم.
تاریخچه استخراج نفت در ایران
تاریخچه استخراج نفت در ایران را در بهره برداری از «چاه شماره یک» بایستی جستجو کرد. به این معنا که چاه شماره یک، نام اولین چاه نفت خاورمیانه و ایران است که در شهر مسجد سلیمان واقع در استان خوزستان قرار دارد. عملیات حفاری آن در سال 1286 توسط کنسرسیوم دارسی شروع شد و در سال 1287 به بهره برداری رسید. این چاه حدود 360 متر عمق دارد و ظرفیت استخراج نفت خام سبک آن، حدود 228 بشکه در روز است. بنابراین استخراج نفت در ایران، قدمتی 115 ساله دارد.
ورود شرکت های استخراج نفت به ایران
پس از کشف منابع عظیم نفتی در ایران، شرکت های متعدد خارجی برای استخراج این منابع قراردادهای مختلفی را با ایران منعقد کردند و با توجه به نبود دانش و تخصص کافی در ایران برای استخراج این ماده ارزشمند، شرکت های خارجی (اکثرا انگلیسی) این حوزه را به شکل انحصاری در دست خود گرفتند و از زمان احداث اولین چاه نفت تا روز ملی شدن صنعت نفت، فقط بخش کوچکی از درآمدهای نفتی به ایران می رسید. پس از ملی شدن صنعت نفت، نحوه بستن قراردادها منصفانه تر شد ولی همچنان به دلیل عدم تخصص افراد ایرانی در بهره برداری از این منابع، شرکت های خارجی در ایران حضور داشتند و فقط چند شرکت کوچک ایرانی با خدمات محدود فعالیت می کردند.
خروج شرکت های استخراج کننده نفت و گاز از ایران
با وقوع انقلاب اسلامی، بسیاری از شرکت های خارجی و چند تابعیتی از ایران خارج شدند و عملیات حفاری و استخراج منابع نفتی به مهندسان و تکنسین های ایرانی سپرده شد و با توجه به وابسته بودن اقتصاد ایران به فروش نفت، در سالیان پس از انقلاب اسلامی چندین شرکت حفاری به وجود آمدند و این صنعت را به شکل بومی در ایران پایه گذاری کردند.
بخش عمده ای از عملیات استخراج نفت و گاز در ایران، در اختیار دولت است و شرکت ملی حفاری ایران به عنوان یکی از زیرمجموعه های شرکت ملی نفت ایران در سال 1358 تاسیس شد و در حال حاضر 90 درصد عملیات های مربوط به حفاری و استخراج نفت در ایران را برعهده گرفته است.
تشکیل گروه استخراج نفت و گاز در بازار سرمایه
اگرچه بخش بزرگی از عملیات استخراج نفت و حفاری در ایران در اختیار شرکت ملی حفاری ایران است، اما شرکت های متعددی نیز در این حوزه به وجود آمده اند و این خدمات را ارائه می کنند و بخشی از این شرکت ها که در مالکیت دولت بود، به شکل های مختلف به بخش خصوصی واگذار شد و یکی از بسترهای مناسب برای فعالیت چنین شرکت هایی، بازار سرمایه بود که فرآیندهای اقتصادی و مالی آن ها را شفاف تر می کرد. بنابراین با پذیرش شرکت حفاری شمال در سال 1388 در بازار سرمایه، گروه استخراج نفت و گاز تشکیل شد.
شرکت های فعال در گروه استخراج نفت و گاز
در حال حاضر تنها 2 شرکت در این گروه فعال هستند و معاملات آن ها انجام می شود. این شرکت ها عبارت اند از:
- حفاری شمال (حفاری)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- مهندسی و ساختمان صنايع نفت (شساخت)- بازار پايه زرد فرابورس
شرکت مهندسی و ساختمان صنایع نفت
شرکت مهندسی و ساختمان صنایع نفت در سال 1366 با هدف بازسازى خسارات وارده به صنعت نفت کشور در پی جنگ هشت ساله تاسیس شد و با گسترش فعالیت های خود در حوزه ارائه خدمات استخراج نفت و گاز در خشکی و دریا، هم اکنون نقش یک هلدینگ تخصصی را ایفا می کند و با نام اختصاری «گروه اویک» شناخته می شود.
خدمات شرکت مهندسی و ساختمان صنایع نفت
موضوع فعالیت این شرکت انجام و ارائه خدمات به صورت پیمانکاری عمومی، انجام کلیه فعالیت ها و عملیات مهندسی، طراحی و اجرایی مربوط به پروژه های نفت و گاز و پتروشیمی در داخل و خارج از کشور و سرمایه گذاری و تاسیس شرکت است. اما به شکل جزیی تر خدمات این شرکت شامل موارد زیر می باشد:
- مدیریت اجرای پروژه ها و طرح ها
- مطالعات اکتشافی
- مهندسی مخازن
- تهیه طرح جامع توسعه و بهره برداری
- سرویس های حفاری و اکتشاف
- مهندسی و عملیات حفاری و دکل داری
- زمین‌شناسی، پتروفیزیک و ژئوفیزیک
- برداشت، پردازش و تفسیر داده های لرزه نگاری
- اجرای روش های ازدیاد برداشت
- مطالعات امکان‌سنجی
- بهره‌برداری، تعمیرات و نگهداری پالایشگاه های نفت و گاز، پتروشیمی ها و...
شرکت های تابعه هلدینگ مهندسی و ساختمان صنایع نفت
این هلدینگ، 8 شرکت زیر مجموعه دارد که هر کدام از آن ها فعالیت های تخصصی را انجام می دهند، این شرکت ها عبارت اند از:
- شرکت طراحی و مهندسی صنایع انرژی
- شرکت خدمات مهندسی نفت کیش
- شرکت مهندسی و توسعه سروک آذر
- شرکت سرمایه گذاری نفت قشم
- شرکت توسعه صنایع نفت و انرژی
- شرکت راه اندازی و بهره برداری صنایع نفت
- شرکت عملیات اکتشاف نفت
- شركت طراحی و ساختمان نفت
سهام شرکت مهندسی و ساختمان صنایع نفت
این شرکت در سال 1395 در بازار سرمایه پذیرفته شد و در حال حاضر سهام آن با نماد «شساخت» در بازار پایه زرد فرابورس معامله می شود و ارزش بازار آن حدود 11 هزار میلیارد تومان است. شرکت تلاش گستران آینده با در اختیار داشتن بیش از 73 درصد سهام شرکت مهندسی و ساختمان صنایع به عنوان بزرگترین سهامدار آن شناخته می شود.
شرکت حفاری شمال
این شرکت در سال 1377 به عنوان یکی از شرکت‌های بالادستی و تابعه شرکت ملی نفت ایران تأسیس شد و پس از پذیرش آن در بازار سرمایه، گروه استخراج نفت و گاز به وجود آمد.
خدمات شرکت حفاری شمال
فعالیت اصلی شرکت حفاری شمال در حوزه حفاری چاه های نفت و گاز است و در حال حاضر این شرکت خدمات فنی و حفاری گسترده ای را در زمينه حفاری، خدمات دريايی، سيمان كاری و اسيدكاری، حفاری انحرافی، نمودارگيری از چاه ها، راندن لوله های جداری، ابزار و لوازم در گردش، مهندسی گل و سيمان، پسماند حفاری، چاه پيمايی، كنترل عمليات حفاری و... به شركت های بزرگ و معتبر ايرانی و بين المللی ارائه مي كند.
سهام شرکت حفاری شمال
این شرکت در سال 1388 در بازار سرمایه پذیرفته شد و هم اکنون سهام آن با نماد «حفاری» در بازار اول (تابلوی اصلی) بورس اوراق بهادار تهران معامله می شود و ارزش بازار آن حدود 3600 میلیارد تومان است. شرکت مالی و سرمایه گذاری پیشرو ایران حدود 45 درصد از سهام شرکت حفاری شمال را در اختیار دارد و بزرگترین سهامدار آن محسوب می شود.
عوامل موثر بر سودآوری شرکت های فعال در گروه استخراج نفت و گاز
همانطور که مشاهده کردید فقط 2 شرکت در گروه استخراج نفت و گاز فعال هستند و خدماتی را در حوزه استخراج نفت و گاز ارائه می کنند و نوع تحلیل سودآوری آن ها با شرکت های تولیدی متفاوت است و در ادامه به برخی از عوامل موثر بر سودآوری آن ها اشاره می کنیم.
پروژه های پیمانکاری
در تحلیل روند سودسازی شرکت های فعال در گروه استخراج نفت و گاز باید پروژه های در دست اجرا آن ها مورد بررسی قرار گیرند و روند سودآوری آن ها از الگوی مشخصی پیروی نمی کند و منعقد کردن قراردادهای پیمانکاری می تواند عملکرد این شرکت ها را تغییر دهد. بنابراین برای خرید سهام از گروه استخراج نفت و گاز حتما پروژه های در دست اقدام آن ها را در نظر بگیرید.
فعالیت دکل های حفاری
هر کدام از این شرکت ها، تعدادی دکل حفاری در اختیار دارند و بخشی از عملکرد آن ها به نحوه فعالیت و انجام پروژه ها توسط این دکل ها بستگی دارد.
سرمایه گذاری دولت در حوزه نفت و گاز
عملکرد و سودسازی شرکت های گروه استخراج نفت و گاز به شکل قابل توجهی به میزان سرمایه گذاری دولت در حوزه نفت و گاز بستگی دارد و در سال هایی که دولت برای گسترش میادین نفت و گاز کشور بودجه های مناسب در نظر می گیرد، این شرکت ها نیز عملکرد بهتری را از خود نشان می دهند.
به عنوان مثال در سال هایی که اقتصاد ایران با تحریم مواجه شده است، سرمایه گذاری ها برای طرح های توسعه مناطق نفت خیز کاهش یافته است و قطعا این موضوع در میان مدت سودآوری شرکت های این گروه را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
جمع بندی
گروه استخراج نفت و گاز در بازار سرمایه میزبان دو شرکت حفاری شمال «حفاری» و شرکت مهندسی و ساختمان صنایع نفت «شساخت» است و برای سرمایه گذاری در این شرکت ها بایستی پروژه های آن ها مورد بررسی قرار گیرند.