این مقاله، به عنوان راهنمای خرید از بورس کالا برای افرادی که قصد خرید از بورس کالا را دارند، بسیار مفید است. رشد و توسعه روز افزون بنگاه های اقتصادی در جهان و همچنین پیچیده شدن معاملات و فعالیت های انجام شده در این بنگاه ها، اهمیت استفاده از بازارهای بورس را دو چندان کرده است و صاحبان کسب و کارها و مراکز تجاری را علاقه مند به این موضوع کرده است که کالا و یا خدمات خود را در قالب بازارهای بورس ارائه کنند و این موضوع و همچنین مزایای بسیار زیاد ارائه کالا در بورس باعث به وجود آمدن بورس کالا در کشورهای توسعه یافته شده است.

بورس های کالا در جهان و ابزارهای پیشرفته و نوین مالی به کار گرفته شده در این بازارها را می توان گفت که آخرین شاخه از فرآیند گسترش و توسعه بازارها هستند که برای کمک رسانی به نیاز اقتصاد به افزایش شفافیت و اطلاع رسانی، سازماندهی بازارها با هدف ارتقا کارایی، مدیریت ریسک های ناشی از نوسان قیمت ها و کاهش هزینه های مبادله به وجود آمده اند.

باید خاطر نشان کرد که محل به وجود آمدن بورس کالا در کشورهایی است که اصطلاحا به آن ها توسعه یافته گفته می شود اما جایگاه و ارزش این نهادهای اقتصادی در سایر کشورهای در حال توسعه نیز به خوبی در نظر گرفته شده و مسیر پذیرش و رشد و توسعه بورس کالا به سرعت درحال هموار شدن است.

اقتصاد ایران نیز از این امر مستثنی نبوده و بازار سرمایه ایران دارای 4 بازار، متشکل از بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس کالای ایران و بورس انرژی ایران است. یکی از بازارهای زیر مجموعه سازمان بورس و اوراق بهادار که نقش مهمی در بهبود عملکرد و توسعه بنگاه های اقتصادی داشته است، بازار بورس کالا است.

تاسیس بورس کالا دلایل بسیار زیادی دارد اما دلیل اصلی تشکیل این بازار، به وجود آمدن مشکلات در چند دهه گذشته در بازار کالاهای پایه در بخش های مختلفی همچون پتروشیمی و کشاورزی و... بود که این بازار را همواره با مسائل و مشکلات ساختاری زیادی روبرو کرده است.

به گونه ای که عمده مشکلات این بخش معلول عدم به کارگیری ابزارهای نوین اقتصادی و ساز و کار غلط و معیوب بود که باعث به وجود آمدن دشواری های زیاد برای تولید کننده و مصرف کننده در عرضه و تقاضا و همچنین قیمت نهایی شده است. تعدادی از مشکلات به وجود آمده را در ادامه به آن ها اشاره می کنیم: 

• توانایی کنترل و مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت وجود نداشت.
• سیستمی که ناظر بر حسن انجام تعهدات خریدار و فروشنده و اجرای آن تعهدات باشد، وجود نداشت.
• قیمت محصولات ناشی از نوسانات کاذب از ارتباط کنترل نشده و نامناسب میان عرضه و تقاضا بود.
• بخش های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف با یکدیگر هماهنگی لازم را نداشتند.
• و...

مشکلات به وجود آمده در بازار کالا های پایه، مسیر را به گونه ای شکل داد تا مکانیسم عرضه و تقاضا وارد بورس شود؛ به گونه ای که برای اولین بار، بورس های فلزات و کشاورزی به ترتیب در سال های 1382 و 1383 تشکیل شدند؛ در سال های بعد نیز با ترکیب بورس های فلزات و کشاورزی، بورس کالای ایران تاسیس شد. بورس کالا با هدف برطرف کردن نقاط ضعف و کمبودهای بازار سنتی به وجود آمد.

هم اکنون در بورس کالای ایران به عنوان تنها بورس کالای کشور، معاملات کالاهای پایه در بخش‌های مختلف پتروشیمی، فلزی، صنعتی، کشاورزی و … انجام می‌پذیرد. به اینصورت که بازار بورس کالای ایران قالب و بنیاد منسجم و منظمی برای معاملات و داد و ستد کالاهای پایه ایجاد کرده است تا مشکلات و پیچیدگی‌‌های که قبلا در بازار کالا وجود داشت را رفع کند.

ساز و کار معاملات در بورس کالا نقش بسیار تاثیرگذاری را در بهبود و رشد عملکرد و تسهیل فرآیند توسعه بنگاه های اقتصادی بر عهده دارد و ادامه داشتن فعالیت های موفق بورس کالا می تواند زمینه ساز تحولات اساسی در اقتصاد ایران باشد. 

تا اینجای کار ضرورت بورس کالا و نقش آن در نظم دهی بازار کالاهای پایه را متوجه شدیم؛ اما سوالی که پیش می آید این است که نحوه معاملات و داد و ستد ها و راهنمای خرید از بورس کالا به چه صورت است؟ یک فرد ( حقیقی یا حقوقی ) چگونه می تواند در این بازار، کالای مورد نظر خود را خریداری کند؟ 

در ادامه مبحث به چگونگی انجام معاملات و مراحل آن در بورس کالای ایران می پردازیم. 

دریافت کد معاملاتی در بورس کالا:

اولین قدم برای خرید از بورس کالا، دریافت کد معاملاتی است، برای اخذ کد معاملاتی بورس کالا باید به یکی از کارگزاری های بورس کالا مراجعه و کد معاملاتی مورد نظر اخذ شود؛ توجه داشته باشید که برای دریافت کد معاملاتی، اشخاص حقیقی با اشخاص حقوقی تفاوت دارند. 

انواع معاملات در بورس کالای ایران:

پس از دریافت کد معاملاتی، متقاضیان خرید ازبورس کالا بایستی با انواع معاملات وچگونگی خرید از بورس کالا و همچنین قراردادهای موجود در این بازار آشنا شوند؛ تعداد و انواع مختلفی از معاملات در بورس کالا وجود دارد که مشتریان با توجه به نیاز و استراتژی خود بایستی بر نحوه ی خرید از بورس تسلط داشته باشند.

معاملات بورس کالا در قالب 4 بازار انجام می شود؛ که عبارت اند از: 

• بازار فیزیکی 
• بازار فرعی 
• بازار مشتقه 
• بازار مالی

 1) بازار فیزیکی:

بازار فیزیکی کالا، یکی از مهم ترین بازارهای بورس کالا است. این بازار را از لحاظ تحویل کالا، می توان بسیار شبیه بازار سنتی دانست؛ با این تفاوت که قوانین و دستورالعمل های مخصوص و مشخص خود را دارد. معاملات کالای فیزیکی در بورس کالای ایران به روش مزایده انجام می‌شود و متقاضیان خرید از بورس کالا بهتر است که قبل از انجام خرید در این بازار با راه های خرید از بورس کالا آشنا باشند.

در اینجا این سوال پیش می آید که حراج چه نوع معامله ای است؟

حراج یا مزایده یکی از انواع معاملات است که در ابتدا فروشنده حداقل قیمتی را که حاضر است کالای خود را بفروشد به خریداران اعلام می کند. سپس خریداران در صورت تمایل، قیمتی بالاتر از قیمت نهایی را جهت خرید پیشنهاد می‌کنند. در نهایت کالا به پیشنهاد دهنده بالاترین قیمت فروخته می‌شود.

در واقع حراج، سازوکاری برای دادوستد کالا بر پایه انطباق سفارش‌های خرید و فروش مشتریان با در نظر گرفتن اولویت قیمت و زمان است. تولیدکنندگان مواد خام مانند پتروشیمی‌ها و... که اصطلاحا در بازار فیزیکی بورس کالا به آن‌ها عرضه‌کننده گفته می‌شود، تولیدات خود را در بازار فیزیکی بورس کالا عرضه می‌کنند. متقاضیان خرید از بورس کالا نیز که به‌ اصطلاح تولید کنندگان هستند، این مواد اولیه را با سازوکار مخصوص بازار خریداری می‌کنند.

انواع قراردادهای مورد معامله در بازار فیزیکی: 

به علت پیچیدگی های خاص بازار سرمایه، آشنایی با نحوه ی خرید از بورس کالا می تواند گره گشای فعالان این بازار باشد؛ به عنوان مثال یکی از پیچیدگی های این بازار، وجود قراردادهای مختلف است که این امر آشنا شدن با نحوه خرید از بورس کالا را ضروری می کند.

در بازار فیزیکی کالا نیز انواع مختلفی از قراردادها وجود دارد؛ که شامل سه نوع قرارداد نقدی، نسیه و سلف است.

• قرارداد نقدی: قراردادی است که طی آن پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله انجام می‌شود.
• قرارداد نسیه: قراردادی است که طی آن کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید پرداخت می‌گردد.
• قرارداد سلف: قراردادی است که طی آن کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله پرداخت می‌گردد.

در اینجا باید به این موضوع اشاره کرد که معاملات در بازار فیزیکی بورس کالا در دو رینگ داخلی و صادراتی صورت می گیرد که متقاضیان فعالیت در بازار فیزیکی، بایستی این موضوع را در نظر بگیرند. در تعریف رینگ داخلی و صادراتی باید گفته که:

رینگ داخلی شامل جلسات معاملاتی در بورس کالا برای کالاهایی است که مقصد آن ها فقط بازار هدف داخل ایران است و مقصد خارجی ندارند.

رینگ صادراتی جلسات معاملاتی را شامل می شود که معاملات در آنجا فقط برای کالاهایی است که مقصد آن کالاها فقط خارج از کشور است و بازار هدف داخلی ندارند.

کالا های متنوع و فراوانی در بازار فیزیکی بورس کالا عرضه می شود. افرادی که متقاضی خرید از بورس کالا هستند باید بدانند که کالاهای بازار فیزیکی در 4 بخش تقسیم بندی می شود:

• محصولات پتروشیمی (شامل 2 گروه شیمیایی و پلیمری است) 

الف) شیمیایی: دی اتیل هگزانول، استایرن، بنزین، سودکاستیک، ارتوزایلن، منواتیل گلایکول، اسیداستیک، اوره و...

ب) پلیمری: پلی اتیلن سنگین، پلی ویتیل کلراید، پلی پروپیلن، پلی اتیلن ترفتالات، پلی اتیلن سبک، پلی پروپیلن، پلی استایرن و...

• محصولات صنعتی و معدنی: مس، آلومینیوم، فولاد، سنگ آهن، کنستانتره فلزات گرانبها، کنستانتره مولییدن، آهن اسفنجی و....
• محصولات کشاورزی: جو، ذرت، گندم، شکر، روغن خام، کنجاله ها( سویا، کلزا، آفتابگردان و...)، مرغ منجمد، زعفران، برنج، پسته، عدس، تخم مرغ، جوجه و...
• محصولات فرآورده های نفتی: روغن، قیر، وکیوم باتوم، گوگرد، لوب کات، سلاپس واکس، عایق رطوبتی و... 

2) بازار فرعی: 

بورس کالای ایران یکی از ارکان مهم بازار سرمایه در جهت پویایی و تعامل هرچه بیشتر اقتصاد ملی با راه اندازی بازار فرعی در کنار بازار کالاهای فیزیکی و مشتقه سعی در عرضه محصولاتی در بازار را دارد که تاکنون به دلایل مختلف امکان عرضه در بورس کالا را نداشته اند.

بر این اساس کالاهایی که امکان عرضه در بازار فرعی را دارند شامل کالاهایی می شوند که شرایط عرضه در بازار فیزیکی را ندارند( محصولاتی از قبیل: فولاد، ضایعات، پلیمر، شیمیایی، روی، معدنی، سولفات، آهک، صنعتی، خوراک، مس و غیره) و اموال غیر منقول که شامل املاک و مستقلات اداری تجاری مسکونی و اراضی کشاورزی می شوند.

3) بازار مشتقه

بازار مشتقه متشکل از 2 نوع قرارداد آتی و اختیار معامله می باشد: 

قرارداد آتی: در فرآیند قرارداد آتی، فروشنده طبق قرارداد متعهد می‌شود که در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در سوی دیگر نیز، فردی که در صدد خرید از بورس کالا است، متعهد می‌شود، آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند.

 برای جلوگیری از به وجود آمدن مشکلات و یا سر باز زدن طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرایط ضمن عقد قرارداد متعهد می‌شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند. مشخصات این قرارداد بر روی یک دارایی مشخص، یکسان می‌باشد و توسط بورس پیشنهاد و به تصویب هیئت پذیرش می‌رسد.

قرارداد اختیار معامله: یکی دیگر از قراردادهای بازار مشتقه، قرارداد اختیار معامله ست. برای تشخیص تفاوت های این دو قرارداد راهنمای خرید از بورس کالا بایستی به طول کامل یاد گرفته شود. تفاوت این قرارداد با معاملات آتی در این نکته است که در قرارداد آتی دو طرف متعهد به خرید و فروش دارایی در سررسید هستند اما در این اوراق یک نفر متعهد است (فروشنده اختیار که پول آن را گرفته‌است) و دیگری دارای اختیار (خریدار اختیار که پول آن را به فروشنده داده است).

فروشنده اوراق متعهد می‌شود در صورت درخواست خریدار، تعداد مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال (قیمت معین معامله در آینده که الان تعیین شده‌است) معامله کند. برای جلوگیری از امتناع فروشنده اختیار از انجام تعهدش، فروشنده مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس قرار می‌دهد و متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله، آن را تعدیل کند.

اوراق اختیار در بازار ثانویه قابل خرید و فروش می‌باشند. اوراق اختیار معامله می‌تواند به دو نوع اختیار فروش یا اختیار خرید تقسیم گردد. در اختیار خرید، خریدار حق خرید یک کالا را در آینده از فروشنده اختیار دارد و فروشنده اختیار متعهد است در صورت درخواست خریدار کالا را به قیمت توافق شده به او بفروشد. در اختیار فروش، خریدار حق فروش یک کالا را در آینده به فروشنده اختیار دارد و فروشنده اختیار متعهد است در صورت درخواست خریدار کالا را به قیمت توافق شده از او بخرد. افرادی که به دنبال انجام معاملات و خرید از بورس کالا هستند باید با اوراق اختیار نیز کاملا آشنا باشند.

4) بازار مالی: 

آخرین بازار در بورس کالا، بازار مالی است؛ که خود این بازار شامل 3 نوع قرارداد مختلف است: 

• قرارداد سلف موازی استاندارد: در این قرارداد، فروشنده کالا در قالب این اوراق، همانند قرارداد سلف، بهای کالایی را که در آینده تحویل خواهد داد، به صورت نقد دریافت می‌کند. این اوراق برخلاف قرارداد سلف، بازار ثانویه دارد و دارنده اوراق می‌تواند قبل از سررسید این اوراق را در بورس به فروش برساند.
• گواهی سپرده کالایی: در این خصوص باید خاطر نشان کرد که گواهی سپرده کالایی ورقه بهاداری است که نشان دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالای سپرده شده به انبار پذیرش شده در بورس کالا است و پشتوانه آن قبض انبار صادر شده توسط انباردار است. انباردار پس از ارزیابی کمی و کیفی کالای مشتری برای وی قبض انبار صادر می‌نماید. مشتری با سپرده کردن این قبض نزد اتاق پایاپای، می‌تواند این گواهی سپرده کالایی را که به پشتوانه قبض انبار صادر می‌شود، در بازار ثانویه معامله نماید. مالک گواهی در طول مهلت نگهداری کالا، هر زمان که خواست می‌تواند به انبار مراجعه و کالا را از انبار تحویل گیرد.
• صندوق سرمایه‌گذاری کالایی: صندوق کالایی با جذب سرمایه از طریق فروش واحدهای سرمایه‌گذاری، منابع جذب شده را بر روی اوراق‌بهادار مبتنی بر کالا سرمایه‌گذاری می‌کند. صندوق کالایی به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری نمایند. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.

شرایط قراردادهای قابل معامله در بورس کالا 

هر کدام از قرارداد های معاملاتی در بازار سرمایه، دارای شرایط متنوعی است که متقاضیان خرید از بورس کالا باید به آن توجه کنند.

اما به طور کلی می توان گفت که بایستی شرایط زیر در هنگام انعقاد قرارداد مشخص شود: 

• تاریخ تحویل
• مقدار کالای مورد معامله
• واحد پول
• واحد اندازه‌گیری کالای مورد معامله
• زمان معامله (روز و ساعت)
• استاندارد و ابعاد کالا
• مشخصات کالا و نوع قرارداد مورد معامله
• استاندارد تحویل و نوع بسته‌بندی
• انبار یا محل تحویل 

چگونه سفارش خرید خود را در بورس کالا ثبت کنیم؟ 

در ابتدا گفتیم که اولین قدم برای خرید از بورس کالا، دریافت کد معاملاتی از یکی از کارگزاری های دارای مجوز و پس از آن آشنایی با راهنمای خرید از بورس کالا است. 

در ادامه نیز، مراحل مختلفی برای خرید از بورس کالا باید طی شود که مراحل آن به طور خلاصه شامل موارد زیر است: 

• انتخاب کارگزار ( کارگزاری های مختلفی هستند که این فرآیند را به راحتی برای شما انجام می دهند.)
• تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار و پیشنهاد قیمت
• واریز حداقل سپرده مورد نیاز معامله به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
• انتقال سفارش مشتری به تالار معاملات توسط کارگزار
• شرکت در حراج توسط کارگزار و انجام معامله در تالار
• واریز باقی‌مانده وجه معامله پس از کسر سپرده اولیه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
• تسویه اسنادی معاملات در اتاق پایاپای و صدور اسناد معاملاتی
• تسویه مالی معاملات در اتاق پایاپای
• نقل و انتقال وجوه پس از کسر هزینه‌ها به حساب معامله‌گران از طریق حساب بانکی
• برخی کالاها نیاز به اخذ مجوز از مراجع مربوطه دارند؛ که خریداران باید به آن توجه کنند.
• در مورد برخی کالاها محدودیت حداقل حجم مقدار کالا نیز وجود دارد.
• در مورد برخی شرکت‌ها نیاز به استعلام یا تاییدیه از برخی مراجع وجود دارد.