از ده ها سال پیش تاکنون، زغال سنگ به عنوان یک ماده ی ارزشمند در جهان محسوب می شود؛ به همین خاطر بسیاری از افراد، نسبت به بازارها و تجارت زغال سنگ کنجکاو هستند. اگر شما نیز علاقه مند به این حوزه هستید، توصیه می کنیم تا پایان مقاله جایگاه زغال سنگ در بورس ایران، ما را همراهی کنید. زغال سنگ بیش از 37 درصد از تامین برق جهان را تشکیل می دهد و در تامین انرژی خانه ها و صنعت، تامین انرژی برای حمل و نقل و تولید فولاد و بتن ضروری است. زغال سنگ یک منبع ضروری برای مقابله با چالش های پیش روی دنیای مدرن، به ویژه افزایش سریع مصرف انرژی است. زغال سنگ به طور قابل توجهی ارزان تر و قابل دسترس تر از سایر سوخت های فسیلی است و ذخایر آن به طور مساوی در سراسر کره زمین توزیع می شود. 

موارد استفاده از زغال سنگ

تولید برق

تولید برق اولین کاربرد زغال سنگ در سراسر جهان است. زغال سنگ حرارتی سوزانده می شود تا بخار ایجاد شود؛ این بخار تولید شده، توربین ها و ژنراتورها را برای تولید برق به حرکت در می آورد.

تولید فلز

از زغال سنگ برای تولید کک (coke) که یک عنصر کلیدی در فولاد سازی جهان است، استفاده می شود. لازم به ذکر است که زغال سنگ تبدیل به کک می شود و سپس کک برای تولید بخش بزرگی از فولاد جهان، مورد استفاده قرار می گیرد. زغال سنگ همچنین به طور گسترده در تولید فلزات دیگر از جمله آلومینیوم و مس کاربرد دارد. جایگاه زغال سنگ در بورس ایران نیز همواره تحت تاثیر کاربرد این ماده در صنعت فولادسازی بوده است.

تولید سیمان

زغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی کلیدی در تولید سیمان استفاده می شود. محصولات جانبی احتراق زغال سنگ مانند خاکستر بادی نیز نقش مهمی در تولید سیمان و صنعت ساختمان سازی دارند.

تولید مواد شیمیایی

گاز سنتز حاصل از تبدیل به گاز، می تواند برای تولید مواد شیمیایی مانند متانول، آمونیاک و اوره پردازش شود.

سایر صنایع

از دیگر مصرف کنندگان عمده زغال سنگ می توان به صنایع کاغذ، نساجی و شیشه اشاره کرد. زغال سنگ همچنین در ساخت فیبر کربن و مواد تخصصی مانند فلزات سیلیکون استفاده می شود که برای تولید مواد لازم برای بخش های خانگی و مراقبت شخصی استفاده می شود. 

مزایای زغال سنگ

پس از دانستن کاربردهای زغال سنگ، سوالی که در اینجا پیش می آید این است که زغال سنگ نسبت به سایر سوخت های فسیلی (نفت، گاز و...) چه مزایایی دارد؟ 

دسترسی

زغال سنگ به خطوط لوله فشار بالا، حفاظت گران قیمت در حین حمل و نقل یا پردازش پرهزینه نیاز ندارد. نگهداری و جابجایی آن راحت تر از سوخت های فسیلی یا مواد هسته ای جایگزین است و همچنین بسیار قابل اشتعال است. 

قابلیت استفاده بدون دردسر

قبل از استفاده از زغال سنگ، این ماده فقط باید استخراج شود. به این معنا که سایر سوخت های فسیلی باید با استفاده از فرآیندهای طولانی و پرهزینه پالایش شوند. در مقایسه با گاز، زغال سنگ به طور قابل توجهی ارزان تر و قابل دسترس تر است و ذخایر آن به طور مساوی در سراسر سیاره توزیع می شود. 

تطبیق پذیری

زغال سنگ بسیار متنوع است. علاوه بر تولید الکتریسیته، یک جزء اصلی در ساخت آهن و فولاد است و در طیف وسیعی از فرآیندها از جمله پالایش آلومینیوم، تولید کاغذ و تولید مواد شیمیایی ضروری است.

صرفه جویی در هزینه

فراوانی زغال سنگ، دسترسی به آن و قابلیت استفاده مستقیم از معدن و هزینه های حمل و نقل پایین، آن را به شکل مقرون به صرفه انرژی تبدیل می کند. برق تولید شده از زغال سنگ نسبت به سایر منابع هزینه کمتری دارد. 

ایمن بودن

حمل، ذخیره و جابجایی زغال سنگ نسبت به سوخت های فسیلی یا مواد هسته ای جایگزین و بسیار قابل اشتعال آسان تر و ایمن تر است. 

بزرگ ترین کشورهای تولید کننده زغال سنگ در جهان

برای بررسی جایگاه زغال سنگ در بورس ایران و شناخت بازارهای مالی این حوزه، ابتدا باید با بزرگترین تولید کننده های این حوزه در جهان آشنا شویم. بر اساس آمار انرژی جهانی، کشور هایی که بیشترین تولید زغال سنگ در جهان را داشته اند، شامل فهرست زیر می باشند:

• چین، 3902 میلیون تن 
• هند، 756.5 میلیون تن
• اندونزی، 562.5 میلیون تن
• آمریکا، 484.7 میلیون تن
• استرالیا، 476.7 میلیون تن
• روسیه، 399.8 میلیون تن
• آفریقای جنوبی، 248.3 میلیون تن
• قزاقستان، 113.2 میلیون تن
• آلمان، 107.4 میلیون تن
• لهستان، 100.7 میلیون تن 

بزرگترین شرکت های تولید کننده زغال سنگ در جهان

جایگاه زغال سنگ در بورس ایران را بدون در نظر گرفتن شرکت های پردرآمد در حوزه زغال سنگ جهان نمی توان بررسی کرد. بزرگترین و پردرآمدترین شرکت های معدن زغال سنگ جهان در چندین کشور مختلف پراکنده هستند که از برجسته ترین آنها می توان به ایالات متحده، استرالیا، هند و چین اشاره کرد. در ادامه مقاله جایگاه زغال سنگ در بورس ایران، به معرفی پنج شرکت پردرآمد در حوزه زغال سنگ در جهان می پردازیم.

1) شرکت بی اچ پی (BHP)

میزان درآمد: 43.6 میلیارد دلار 

شرکت بی ‌اچ ‌پی، که قبلاً با نام بی ‌اچ ‌پی بیلیتون شناخته می‌شد، واحد تجاری BHP Group Limited و BHP Group plc، است که یک شرکت سهامی عام چند ملیتی انگلیسی- استرالیایی در حوزه معادن، فلزات و نفت به حساب می آید که دفتر مرکزی آن در شهر ملبورن، واقع در ایالت ویکتوریا، استرالیا قرار دارد. در سال 2020 فوربز جهانی 2000، گروه بی اچ پی را به عنوان نود و سومین شرکت بزرگ عمومی در جهان معرفی کرد.

شرکت بی اچ پی دارای عملیات معدنی در قاره ها و کشورهای مختلفی همچون استرالیا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی و عملیات نفتی در ایالات متحده، استرالیا، ترینیداد و توباگو، بریتانیا و الجزایر است. این شرکت در سال 2020، با 43.6 میلیارد دلار درآمد، خود را به عنوان پردرآمدترین شرکت در حوزه استخراج زغال سنگ معرفی کرد. 

2) شرکت ریو تینتو (Rio Tinto Group) 

میزان درآمد: 40.7 میلیارد دلار

شرکت ریو تینتو یک شرکت چند ملیتی انگلیسی- استرالیایی است که در حوزه ی فلزات و معادن در جهان فعالیت می کند. این شرکت در سال 1873 تاسیس شد. سهام شرکت ریوتینتو به صورت همزمان در دو بورس لندن و استرالیا معامله می شود. در سال 2020، فوربز جهانی 2000، شرکت ریوتینتو را به عنوان صد و چهاردهمین شرکت بزرگ عمومی در جهان معرفی کرد. این شرکت در سال 2020، با درآمدی بالغ بر 40.7 میلیارد دلار، عنوان دومین شرکت پردرآمد زغال سنگ در جهان را بدست آورد.

3) شرکت چاینا شنهوا (China Shenhua Energy) 

میزان درآمد: 37.6 میلیارد دلار

این شرکت بزرگترین شرکت دولتی استخراج معدن زغال سنگ در چین محسوب می شود. شرکت چاینا شنهوا، در حوزه پالایش و فروش زغال سنگ فعالیت دارد. این شرکت دارای معادن زغال سنگ و همچنین شبکه راه آهن یکپارچه و بندر دریایی است که عمدتاً برای حمل و نقل زغال سنگ استفاده می شود. لازم به ذکر است که شرکت چاینا شنهوا علاوه بر حوزه استخراج زغال سنگ، در تولید و فروش برق مبتنی بر زغال سنگ نیز فعال است.

فوربز جهانی 2000 در سال 2020، شرکت چاینا شنهوا را در فهرست بزرگترین شرکت های سهامی عام در جهان در جایگاه 168 قرار داد. دفتر مرکزی این شرکت در شهر پکن، پایتخت چین قرار دارد و سهام آن در بازارهای بورس اوراق بهادار هنگ کنگ و بورس شانگهای معامله می‌شود. این شرکت در سال 2020، با کسب درآمد 37.6 میلیارد دلاری، به عنوان سومین شرکت پردرآمد در حوزه زغال سنگ شناخته شد. 

4) شرکت آنگلو امریکن (Anglo American plc) 

میزان درآمد: 27.7 میلیارد دلار

شرکت آنگلو امریکن یک شرکت معدنی چند ملیتی فهرست شده در بریتانیا است که دفتر مرکزی آن در لندن، پایتخت انگلستان است. این شرکت در آفریقا، آسیا، استرالیا، اروپا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی فعالیت دارد. سهام شرکت آنگلو امریکن در بورس لندن معامله می شود. 

در سال 2020، فوربز جهانی 2000، شرکت آنگلو امریکن را رده 274 برترین شرکت های سهامی عام در جهان قرار داد. این شرکت با درآمدی بالغ بر 27.7 میلیارد دلار، عنوان چهارمین شرکت پردرآمد حوزه استخراج زغال سنگ در جهان را در سال 2020 کسب کرد.

5) شرکت زغال سنگ هند (Coal India Limited) 

میزان درآمد: 14.5 میلیارد دلار

شرکت زغال سنگ هند یک شرکت معدنی و پالایش زغال سنگ متعلق به دولت هند است. این شرکت تحت مالکیت وزارت زغال سنگ دولت هند است که مقر آن در کلکته، واقع در بنگال غربی هند است. لازم به ذکر است که دولت هند مالک 90 درصد از سهام شرکت زغال سنگ هند است و 10 درصد باقی مانده نیز، در بازار بورس اوراق بهادار بمبئی و بورس اوراق بهادار ملی هند معامله می‌شود؛ همچنین این شرکت با نزدیک به 272000 کارمند، پنجمین کارفرمای بزرگ در هند محسوب می شود. این شرکت در سال 2020، با درآمد حدود 14.5 میلیارد دلاری، خود را به عنوان پنجمین شرکت پر درآمد در حوزه زغال سنگ در جهان معرفی کرد.

صنعت زغال سنگ در ایران و چالش های موجود در این حوزه 

اهمیت این ماده ارزشمند و کاربرد آن در صنایع مختلف (تولید انرژی و تولید فولاد به روش کوره بلند)، باعث شده است تا همواره کشورهای گوناگون به دنبال بهره برداری از این ماده پرمصرف باشند؛ کشور ایران نیز جزء همین کشورهای علاقه مند دسته بندی می شود. ايران از نظر ذخاير زغال سنگ حدود 1 درصد ذخاير جهان را در اختیار خود دارد و از این لحاظ، در متوسط جهانی قرار دارد. به طوری که ذخاير زمین شناسی زغال سنگ در ايران حدود 14-11 میلیارد تن و ذخايرقطعی حدود 1/1 میلیارد تن است.

همانطور که می دانید زغال سنگ در دو نوع حرارتی و کك شو(coke) عرضه می شود که نوع حرارتی آن برای تولید انرژی و نوع کک شو آن برای تولید فولاد به روش کوره بلند استفاده می شود که بزرگترين مصرف کننده زغال سنگ کك شو در ايران، شرکت ذوب آهن اصفهان است. همواره بخش بزرگی از این حوزه و جایگاه زغال سنگ در بورس ایران، به شرکت ذوب آهن اصفهان مربوط بوده است.

 اما با وجود ذخایر پر پتانسیل در ایران، آنگونه که شایسته است از این ذخایر استفاده نشده و صنعت زغال سنگ در ایران، همواره با مشکلاتی رو به رو بوده است؛ به صورتیکه در سالیان اخیر فعالان حوزه معدن زغال سنگ با چالش های گوناگونی دست و پنجه نرم می کنند که از جمله آن ها می توان به عدم وجود ساز و کار شفاف و مناسب برای قیمت زغال سنگ در ایران اشاره کرد، چراکه همواره بین تولید کنندگان زغال سنگ و مصرف کنندگان این ماده (فولاد سازان علی الخصوص ذوب آهن اصفهان)، در خصوص قیمت گذاری زغال سنگ اختلاف نظر وجود دارد؛ چراکه تولید کنندگان زغال سنگ در ایران، معتقدند که خریداران انحصاری این محصول در ایران(فولاد سازان)، برای بالا بردن سود خود، برای قیمت گذاری این محصول اعمال نفوذ می کنند. در طرف مقابل نیز خریداران زغال سنگ در ایران که عمدتا شرکت های تولید کننده فولاد هستند، معتقد هستند که که کیفیت زغال سنگ داخلی، استانداردهای فنی لازم را برای تولید فولاد به روش کوره بلند را ندارد.

از دیگر مشکلات این صنعت می توان به وجود خریدار انحصاری و هزینه های بسیار بالای استخراج زغال سنگ در ایران اشاره کرد که باید خاطر نشان کرد که هزینه های بالای تولید زغال سنگ در ایران به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی ها روز دنیا می باشد که موجب پایین آمدن حاشیه سود این محصول شده است.

جایگاه زغال سنگ در بورس ایران

با وجود پتانسیل های بسیار زیاد استخراج زغال سنگ در ایران، این صنعت به دلیل عدم سرمایه گذاری مناسب و همچنین عدم به کارگیری تکنولوژی های روز دنیا، نسبت به متوسط جهانی از پیشرفت کمتری برخوردار بوده است. در خصوص جایگاه زغال سنگ در بورس ایران باید خاطر نشان کرد که شرکت های مختلفی در ایران در حوزه استخراج زغال سنگ فعالیت می کنند؛ تعدادی از این شرکت ها در بازار سرمایه ایران پذیرش شده اند و معاملات خودشان را در این بازار پیگیری می کنند اما آن طور که شایسته جایگاه زغال سنگ در بورس ایران است، پتانسیل های این حوزه عملی نشده است.

در ادامه مقاله جایگاه زغال سنگ در بورس ایران، تعدادی از شرکت های فعال در حوزه زغال سنگ که در بازار سرمایه ایران فعالیت می کنند را معرفی می کنیم.

1) شرکت فرآوری زغال سنگ پرورده طبس

اولین شرکتی که نقش اساسی در جایگاه زغال سنگ در بورس ایران دارد، شرکت فرآوری زغال سنگ پروده طبس است که با هدف توليد كنسانتره زغال سنگ با کيفيت مطلوب و حذف هزينه‌های مربوط به حمل زغال سنگ به شاهرود و کرمان، در سال 1379 تاسیس شده است. معاملات سهام این شرکت در حال حاضر، با نماد «کپرور» در بازار دوم فرابورس در حال انجام است.

فعالیت های شرکت 

به طور کلی، وظایف و فعالیت های اصلی شرکت فرآوری زغال سنگ پرورده طبس شامل موارد زیر است:

• تهيه و اجرای طرح های اكتشافی، استخراج، تغليظ و فرآوری مواد معدنی در حوزه زغال سنگ.
• سرمايه‌گذاری در طرح های مختلف جهت اكتشاف و بهره ‌برداری از معادن و فرآوری آنها.
• انجام كليه فعاليت‌هایی كه بطور مستقيم يا غيرمستقيم با موضوع شركت ارتباط داشته باشد.
• انجام كليه امور بازرگانی اعم از صادرات و واردات مرتبط با موضوع شركت که فرآوری زغال سنگ می باشد.

محصولات شرکت فرآوری زغال سنگ پرورده طبس 

جایگاه زغال سنگ در بورس ایران در گرو محصولات تولیدی شرکت های پذیرش شده در حوزه ی زغال سنگ است. حوزه تخصصی این شرکت، تولید کنستانتره زغال سنگ کک شو است و در حال حاضر این شرکت توانایی تولید 250000 تن از این محصول را در سال دارد. لازم به ذکر است که عمده ی محصولات تولید شده در این شرکت، به ذوب آهن اصفهان فروخته می شود.

2) شرکت زغال سنگ نگین طبس 

شرکت زغال سنگ نگین طبس در صـنعت زغال سـنگ به عنوان تولید کننده زغال سـنگ خام فعالیت می کند. با توجه به حجم فروش این شرکت، می توان گفت که شرکت زغال سنگ نگین طبس، در رده چهارم کشور قرار دارد و نقشی اساسی در جایگاه زغال سنگ در بورس را ایفا می کند. لازم به ذکر است که محصولات این شرکت بعد از شستشو و فرآوری در سایر شرکت های پایین دستی، تبدیل به کک (coke) می شود و به عنوان ماده اولیه شرکت های فولاد سازی که کوره بلند دارند، مورد استفاده قرار می گیرد.

شرکت زغال سنگ نگین طبس، فروش صادراتی ندارد و 6.8 درصد سهم بازار داخلی را در اختیار دارد. بیشتر محصولات این شرکت، به کارخانه ذوب آهن اصفهان و کارخانه کک سازی کرمان فروخته می شود. باید خاطر نشان کرد که شرکت زغال سنگ نگين طبس در سال 1378 در شهر اصفهان تاسيس شد و با در اختیار گرفتن بخشی از معادن زغال سنگ طبس فعالیت خود را آغاز نمود. هدف اصلی تاسیس شرکت زغال سنگ نگین طبس، تامین زغال سنگ کک شو مورد نیاز صنایع فولاد ایران است. 

در سال 1382 شرکت زغال سنگ نگین طبس وارد بازار سرمایه ایران شد و در سال 1386 از تابلوی فرعی به تابلوی اصلی بورس اوراق بهادار تهران منتقل شد. این شرکت در زمره بزرگترین تولید کنندگان زغال سنگ خام کک ‌شو در ایران محسوب می شود که به اینصورت جایگاه زغال سنگ در بورس ایران را ارتقا داده است. این شرکت هم اکنون در بازار دوم بورس اوراق بهادار تهران، با نماد «کطبس» معاملات خود را انجام می دهد. 

3) شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود 

سومین شرکت تاثیرگذار در جایگاه زغال سنگ در بورس ایران؛ شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود است که در سال 1374 با سرمایه صد و شصت میلیون تومان تاسیس شد؛ ساختار این شرکت در سال 1384 از سهامی خاص به سهامی عام تغییر وضعیت داد و از سال 1391 به عنوان چهل و یکمین شرکت در فرابورس مورد معامله قرار گرفت. این شرکت هم اکنون با نماد«کشرق»، در بازار اول فرابورس در حال معامله است.

فعالیت های اصلی شرکت 

شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق، به صورت تخصصی در حوزه تولید و استخراج زغال سنگ در معادن استان سمنان و گلستان فعال است. این شرکت دارای 3 معدن در نواحی مختلف است: 

الف) معدن زمستان یورت: 

ميزان ذخيره قطعی در این معدن 1،265،000 تن و ذخیره احتمالی آن 8,300,000 تن برآورد گرديده است. این معدن شامل زیربخش های زمستان یورت غربی و زمستان یورت شرقی بوده و یکی از عمده ترین منابع تأمین زغال سنگ شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود می باشد.

ب) ملچ آرام: 

 ذخيره قطعی این معدن 2،600،000 تن و ذخیره احتمالی آن 16،700،000 تن برآورد گرديده است.

ج) اکلن 4: 

ميزان ذخيره قطعی این معدن 609،000 تن و ذخیره احتمالی آن 1،762،000 تن برآورد گردیده است.

محصولات شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود

محصول اصلی این شرکت زغال سنگ خام است که از 3 معدن گفته شده که در اختیار دارد، استخراج می کند؛ لازم به ذکر است که عمده ی فروش زغال سنگ این شرکت به کارخانه ذوب آهن اصفهان فروخته می شود.

نتیجه گیری: 

جایگاه زغال سنگ در بورس ایران، تحت تاثیر شرکت های محدودی است که در این بازار پذیرفته شده اند. با وجود بسترها و زمینه های لازم برای پذیرش شرکت های مختلف در بازار سرمایه ایران، جایگاه زغال سنگ در بورس ایران، چندان مطلوب نیست و سرمایه گذاری های گسترده ای برای استخراج معادن زغال سنگ و بهبود جایگاه زغال سنگ در بورس ایران انجام نشده است. 

از طرفی، دخالت های صورت گرفته در قیمت زغال سنگ توسط تولید کنندگان فولاد که خریداران اصلی زغال سنگ در ایران هستند، موجب پایین آمدن حاشیه سود صنعت زغال سنگ شده است و این معادن برای هدایت سرمایه گذاران به این سمت، جذاب به نظر نمی رسند. بنابراین جایگاه زغال سنگ در بورس ایران زمانی بهبود می یابد که سرمایه گذاری ها در این حوزه بیشتر شود و تکنولوژی های روز دنیا برای استخراج زغال سنگ به کر گرفته شود و از همه مهمتر اینکه انحصار خرید این محصول در ایران شکسته شود که مهمترین راه برای مشخص شدن قیمت عادلانه زغال سنگ، عرضه این محصول در بورس کالا است.