صنعت خودروسازی به عنوان بزرگترین صنعت تولیدی در جهان به شمار می رود و در حال حاضر در بخش های تولید، بازاریابی، قطعه سازی و...که مرتبط با صنعت خودرو سازی هستند، میلیون ها نفر در سراسر جهان مشغول به کار شده اند و این صنعت را به یک بخش مهم و استراتژیک در اقتصاد جهانی تبدیل کرده اند و در سالیان و دهه های گذشته کشورهای مختلفی به دنبال بدست آوردن تکنولوژی های مرتبط با صنعت خودروسازی بوده اند؛ یکی از همین کشورها ایران است که سابقه خودروسازی آن به 60 سال می رسد و در حال حاضر اکثر شرکت های مرتبط با این حوزه در گروه خودرو و ساخت قطعات پذیرفته شده اند که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.
صنعت خودروسازی در ایران
همانطور که اشاره شد صنعت خودروسازی در ایران بیش از 60 سال قدمت دارد و اولین فعالیت های مرتبط با این حوزه در ایران را بایستی در سال 1332 و با احداث خط مونتاژ شرکت فیات جستجو کرد. اما نقطه عطف صنعت خودروسازی در ایران مربوط به سال 1341 و تاسیس شرکت ایران ناسیونال (ایران خودرو فعلی) است؛ به اینصورت که برادران خیامی در شرکت ایران ناسیونال در ابتدا نوع خاصی از اتوبوس را تولید می کردند؛ اما پس از گذشت 4 سال، این شرکت قراردادی را با شرکت روتس انگلستان منعقد کرد و با انتقال تکنولوژی به ایران، تولید انبوه پیکان در دستور کار قرار گرفت.
تشکیل گروه خودرو و ساخت قطعات
تولید انبوه پیکان در ایران تا سال 1357 ادامه داشت و با وقوع انقلاب اسلامی و پس از آن با آغاز جنگ تحمیلی، تیراژ تولید این خودرو به شدت کاهش یافت؛ اما پس از پایان جنگ و با سرمایه گذاری های انجام شده در شرکت های مختلف (قطعه سازی، خطوط تولید و...) تولید خودروهای گوناگون (عمدتا پیکان) از سر گرفته شد و با گسترش این فعالیت ها و دیده شدن بازار سرمایه به عنوان محلی برای تامین مالی و معاملات شفاف، دولت را به این سمت هدایت کرد که شرکت های مرتبط با خودروسازی را در بازار سرمایه عرضه کند؛ به همین دلیل گروهی تحت عنوان «گروه خودرو و ساخت قطعات» به وجود آمد و پس از آن شرکت های بزرگی همچون ایران خودرو، سایپا و...پذیرفته شدند و در حال حاضر 3 درصد از ارزش بازار سرمایه را در اختیار دارد.
خدمات شرکت های فعال در گروه خودرو و ساخت قطعات
شرکت های خودرویی در ایران در ابتدا فقط خودروهای خارجی را مونتاژ می کردند و تکنولوژی لازم برای ساخت قطعات پیچیده را در اختیار نداشتند؛ اما در حال حاضر با استفاده از تجهیزات و ماشین آلات مدرن، بسیاری از قطعات مصرفی در خودروها را تولید می کنند. از جمله خدمات شرکت های فعال در گروه خودرو و ساخت قطعات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تولید و ساخت انواع خودرو سبک و سنگین و قطعات یدکی آن ها
- تولید قطعات ریخته گری ومحصولات چدنی برای صنایع خودرو سازی
- مونتاژ انواع خودروهای بنزینی، دیزلی و گازسوز تجاری سبک و سنگین
- تولید کننده انواع رادیاتور خودرو
- تولید کمک فنر خودرو
- تولید انواع قطعات خودرو شامل انواع دریچه هوا، واتر پمپ، اویل پمپ
- تولید گیربکس، اکسل، جعبه فرمان، پلوس، سیلندر و سرسیلندر
- تولید انواع موتور سیکلت
- طراحی و ساخت انواع اتوبوس، مینی بوس، کامیون، کامیونت، کشنده، وانت و...
- طراحی و ساخت صندلی خودرو
- تولید رینگ چرخ انواع خودرو
- تولید انواع میل لنگ و میل بادامک
- تولید لنت ترمز و کلاچ
- تولید انواع بلبرینگ
شرکت های فعال در گروه خودرو و ساخت قطعات
شرکت های متعددی در گروه خودرو و ساخت قطعات پذیرفته شده اند و به طور کلی آن ها را می توان به 2 دسته شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران تقسیم کرد.
شرکت های گروه خودرو و ساخت قطعات پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
- ايران خودرو (خودرو)- بازار دوم بورس
- سايپا (خساپا)- بازار دوم بورس
- گسترش سرمايه‌گذاری ايران‌خودرو (خگستر)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- گروه بهمن (خبهمن)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- پارس خودرو (خپارس)- بازار دوم بورس
- صنايع ريخته‌گری ايران (خريخت)- بازار دوم بورس
- زامياد (خزاميا)- بازار دوم بورس
- مهندسی نصير ماشين (خنصير)- بازار دوم بورس
- قطعات اتومبيل ايران (ختوقا)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- توليد محور خودرو (خمحور)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- رادياتور ايران (ختور)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- سايپا آذين (خاذين)- بازار دوم بورس
- فنرسازی زر (خزر)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- ايركا پارت صنعت (خكار)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- مهركام پارس (خمهر)- بازار دوم بورس
- نيرو محركه (خمحركه)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- كمک فنر ایندامین(خكمک)- بازار دوم بورس
- موتورسازان تراكتورسازی ايران (خموتور)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- رينگ سازی مشهد (خرينگ)- بازار دوم بورس
- سرمايه‌گذاری رنا، هلدينگ (ورنا)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- ريخته‌گری تراكتورسازی ايران (ختراک)- بازار دوم بورس
- آهنگری تراكتورسازی ايران (خاهن)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- الكتريک خودرو شرق (خشرق)- بازار دوم بورس
- چرخشگر (خچرخش)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- فنرسازی خاور (خفنر)- بازار دوم بورس
- محورسازان ايران خودرو (خوساز)- بازار دوم بورس
- لنت ترمز ايران (خلنت)- بازار دوم بورس
- سازه پويش (خپويش)- بازار دوم بورس
شرکت های گروه خودرو و ساخت قطعات پذیرفته شده در فرابورس
- گروه اقتصادی كرمان خودرو (خكرمان)- بازار پايه زرد فرابورس
- سايپا ديزل (خكاوه)- بازار پايه زرد فرابورس
- توسعه و عمران شهرستان نائين (خعمرا)- بازار پايه زرد فرابورس
- ايران خودرو ديزل (خاور)- بازار پايه زرد فرابورس
- بهمن ديزل (خديزل)- بازار دوم فرابورس
- مهندسی صنعتی روان فن آور (خفناور)- بازار پايه زرد فرابورس
- صنايع توليدی اشتاد ايران (تشتاد)- بازار پايه زرد فرابورس
- ماليبل سايپا (خليبل)- بازار پايه زرد فرابورس
- بنيان ديزل (خبنيان)- بازار پايه زرد فرابورس
بزرگترین شرکت فعال در گروه خودرو و ساخت قطعات
شرکت ایران خودرو با ارزش بازار بیش از 56 هزار میلیارد تومان، به عنوان بزرگترین شرکت فعال در گروه خودرو و ساخت قطعات شناخته می شود. این شرکت در سال 1341 توسط برادران خیامی و تحت عنوان «ایران ناسیونال» تاسیس شد و در ابتدای فعالیت خود، نوع خاصی از اتوبوس را تولید می کرد و سپس در سال 1345 با انتقال تکنولوژی به ایران، تولید انبوه پیکان را آغاز کردند.
خدمات و محصولات شرکت ایران خودرو
این شرکت خدمات متنوعی را در حوزه تولید خودرو و وسایل نقلیه ارائه می کند و دارای خطوط تولید و مونتاژ محصولات گوناگون در ایران و برخی از کشورهای دیگر مانند ونزوئلا، سنگال، بلاروس، عراق، سوریه و جمهوری آذربایجان است.
شرکت های تابعه ایران خودرو
با توجه به گسترده شدن فعالیت های ایران خودرو، شرکت های ارائه دهنده خدمات (قطعه سازی، خدمات پس از فروش، سرمایه گذاری، لیزینگ و...) و خطوط تولید متعددی در برخی از نقاط ایران به وجود آمدند و به لحاظ تعدد این شرکت و گستردگی خدمات ارائه شده توسط آن ها، ایران خودرو را می توان به عنوان یک هلدینگ در نظر گرفت. این شرکت ها عبارت اند از:
آزمون جاده ای خودرو، امداد خودرو، ايران خودرو خراسان، ايران خودرو ديزل، ايران خودرو فارس، ايران خودرو کرمانشاه، ايران فاوا گسترش، ایران خودرو تبریز، ایران خودرو عشق آباد، بازرگانی پاساد دانا ايرانيان، تام ايران خودرو، تحقيق، طراحی و توليد موتور ايران خودرو (ايپكو)، تعاونی اعتبار كاركنان گروه صنعتی ايران خودرو، تعاونی خاص كاركنان ايران خودرو، تهيه و توزيع قطعات و لوازم يدكی ايران خودرو (ايساكو)، توسعه سرمایه رسا، توسعه صادرات صنعتی، توليد خودرو و صنعت خزر، توليد محور خودرو (ومكو)، توليدی خدماتی تجارت ستاره ايران، سازه و ساختمان ايرانيان، سرمايه گذاری سمند، شرکت خودروهای سفارشی ايران خودرو (آپکو)، شهرک های صنعتی ایران خودرو، طراحی، مهندسی و تامين قطعات ايران خودرو (ساپكو)، قالب های صنعتی ايران خودرو، گروه صنعتی قطعات اتومبيل ايران (یاپکو)، گسترش سرمايه گذاری ايران خودرو (خگستر)، ليزينگ خودرو غدير، مهندسی خدمات صنعتی ايران خودرو (ايسيكو)، موسسه فرهنگی- ورزشی ايران خودرو و نگار نصر سهام.
سهام شرکت ایران خودرو
این شرکت در سال 1371 در بازار سرمایه پذیرش شد و هم اکنون معاملات آن با نماد «خودرو» در بازار دوم بورس اوراق بهادار تهران انجام می شود. شرکت تدبیر سرمایه آراد با در اختیار داشتن 15 درصد از سهام ایران خودرو، به عنوان بزرگترین سهامدار آن شناخته می شود.
عوامل موثر بر سودآوری شرکت های فعال در گروه خودرو و ساخت قطعات
برای تحلیل روند سودسازی شرکت های فعال در این گروه بایستی مولفه های متعددی را در نظر گرفت و با توجه به نوع فعالیت ارائه شده و محصولاتی که این شرکت ها تولید می کنند، نوع تحلیل و عوامل موثر بر سودسازی متفاوت خواهد بود. در ادامه به برخی از این عوامل اشاره می کنیم.
قیمت گذاری دستوری در صنعت خودروسازی
صنعت خودروسازی و علی الخصوص دو شرکت ایران خودرو و سایپا از جمله بخش هایی هستند که آسیب های جدی از قیمت گذاری دستوری دیده اند؛ به گونه ای که در سالیان نه چندان دور که فعالان بازار سرمایه به امید تقسیم سود نقدی در مجامع سالیانه شرکت های خودرو ساز شرکت می کردند، قیمت گذاری دستوری نه تنها موجب کاهش سودآوری آن ها شده است، بلکه زیان های چند هزار میلیاردی را به این دو شرکت وارد کرده است.
به عنوان مثال قیمت تمام شده یک خودرو در شرکت خودروسازی سایپا، 150 میلیون تومان است و همین خودرو در بازار آزاد 250 میلیون تومان معامله می شود. از طرف دیگر نهادهای مختلف مانند شورای رقابت و... با شعار حمایت از مصرف کنندگان و پایین آوردن قیمت خودرو در بازار، اقدام به قیمت گذاری دستوری بر روی محصولات این شرکت ها می کنند و قیمت فروش همان خودرویی که برای شرکت خودروساز 150 میلیون تومان تمام شده است را 120 میلیون تومان تعیین می کنند و در اینجا شرکت خودروساز برای هر خودرو زیان 30 میلیون تومانی شناسایی می کند.
جالب توجه است که همواره قیمت بازار آزاد خودرو از این رویه پیروی نمی کند و این قیمت گذاری دستوری هیچ تاثیری بر معاملات بازار آزاد ندارد؛ چرا که تیراژ خودروهای تولید شده در این شرکت ها پایین است و نمی تواند پاسخگوی تقاضای مصرف کنندگان باشد؛ به همین دلیل شرکت ها از روش هایی مانند قرعه کشی و...برای فروش محصولات خود استفاده می کنند و در این میان تنها عده ای خوش شانس سود می برند.
بنابراین هرچقدر میزان تولید خودروسازان افزایش پیدا می کند، زیان بیشتری شناسایی می شود و این شرکت ها راه حل های کوتاه مدتی مانند دریافت تسهیلات از بانک ها و اوراق بدهی (صکوک و...) را در دستور کار قرار می دهند؛ اما با ادامه یافتن این رویه قطعا در بلند مدت این شرکت ها به سمت ورشکستگی می روند؛ به همین دلیل برای سرمایه گذاری در گروه خودرو و ساخت قطعات حتما قیمت گذاری های اعمال شده بر محصولات شرکت ها را در نظر بگیرید.
نرخ دلار
گروه خودرو و ساخت قطعات، اصطلاحا به عنوان یکی از صنایع ریالی بازار سرمایه شناخته می شوند و با توجه به آزاد نبودن نرخ فروش محصولات آن ها و عدم پیروی از قیمت های جهانی، افزایش قیمت دلار برای این صنعت مطلوب نیست و تنها شرکت هایی سود می برند که دارایی متناسب با دلار داشته باشند. به عنوان مثال شرکت های خودروساز، برخی از مواد اولیه خود را از طریق شرکت های فولادی تامین می کنند و نرخ محصولات شرکت های فولادی همگام با بازارهای جهانی است؛ اما خودروسازان نمی توانند نرخ های فروش خود را بالا ببرند و آن را با نرخ دلار هماهنگ کنند. بنابراین شرکت های خودروساز مواد اولیه و قطعات مورد نیاز خود را به دلار خریداری می کنند و محصولات تولید شده خود را به ریال می فروشند که این عامل در بلند مدت موجب افزایش زیان این شرکت ها می شود. بنابراین افزایش قیمت دلار از جهت بالا رفتن ارزش دارایی های شرکت های خودروساز (زمین، ماشین آلات و...) مفید است؛ اما از جهت کاهش حاشیه سود، به ضرر آن هاست.
تحریم های اقتصادی
صنعت خودروسازی نیز از جمله صنایعی است که با برداشته شدن تحریم های اقتصادی می تواند رشد خوبی را تجربه کند؛ چراکه در سال های تحریم امکان سرمایه گذاری و همکاری مشترک با شرکت های بین المللی وجود نداشت. به عنوان مثال پس از امضای توافقنامه هسته ای در سال 1394 و برداشته شدن تحریم ها، شرکت های خودروسازی متعددی برای همکاری با 2 خودرو ساز داخلی از خود تمایل نشان دادند و همین موضوع باعث تولید محصولات شرکت هایی مانند رنو و پژو در ایران شد.
جمع بندی
صنعت خودروسازی در ایران یکی از صنایع قدیمی محسوب می شود و در حال حاضر گروه خودرو و ساخت قطعات میزبان شرکت های متعددی در این حوزه است؛ اما آنچه که این صنعت را با زیان مواجه کرده است، قیمت گذاری دستوری بر روی قیمت محصولات این شرکت هاست و در حال حاضر در صورت های مالی شرکت های ایران خودرو و سایپا، زیان های چند هزار میلیاردی دیده می شود.
لازم به ذکر است که شرکت های سودآور نیز در این گروه وجود دارند، اما به دلیل ارزش بازار بالای دو خودروساز دیگر، وزن بیشتری برای تحلیل آن ها مدنظر قرار می دهیم؛ اما تا زمانی که مکانیسم قیمت گذاری بر روی محصولات این شرکت ها وجود دارد نمی توان به گروه خودرو و ساخت قطعات به عنوان یک سرمایه گذاری بلند مدت نگاه کرد و فعالان این بازار ترجیح می دهند که صنعتی را انتخاب کنند که سودسازی مناسبی داشته باشد.