در جهان امروز بانک ها به عنوان پایه های اصلی نظام اقتصادی یک کشور عمل می کنند و حیات بسیاری از مشاغل و مبادلات تجاری به بانک بستگی دارد. از طرف دیگر با گسترش ارتباطات میان کشورها و به وجود آمدن فرآیند جهانی سازی، نقش بانک ها بیش از پیش خود را نشان داده است. ایران نیز همانند سایر کشورها از این سازوکار تاثیر پذیرفته و صنعت بانکداری در ایران قدمتی صدساله دارد و همین موضوع باعث به وجود آمدن گروه بانک ها و موسسات اعتباری در بازار سرمایه شده است که در این مقاله به بررسی آن می پردازیم.
تاریخچه بانکداری در ایران
بانک «جدید شرق» که شعبه اصلی آن در لندن بود، اولین بانک مدرن تاسیس شده در ایران نام گرفت؛ این بانک توسط رویتر در سال 1266 به وجود آمد و صنعت بانکداری در ایران را پایه گذاری کرد اما تشکیل اولین بانک ایرانی، به تاسیس بانک سپه باز می گردد. این بانک در سال 1304 و تحت عنوان «بانک پهلوی قشون» و با هدف انجام امور مالی پرسنل ارتش ایران تشکیل شد و پس از گذشت یک سال از فعالیت آن، تبدیل به یک بانک کشوری شد و با ساخت شعبه های مختلف در سراسر ایران حوزه فعالیت خود را گسترش داد و ساختار جدید آن، با عنوان «اساسنامه بانک پهلوی ایران» تهیه شد؛ بنابراین به این شکل بود که نظام بانکداری مدرن در ایران به وجود آمد. پس از بانک سپه، بانک ملی ایران نیز در سال 1307 تاسیس شد و صنعت بانکداری را به عنوان یک عضو اصلی در ساختار اقتصاد مدرن به مردم معرفی کرد.
تشکیل گروه بانک ها و موسسات اعتباری در بازار سرمایه
با به جود آمدن بانک های متعدد و شکل گرفتن صنعت بانکداری در ایران، نظام اقتصادی بانک محور شکل گرفت؛ به گونه ای که با گسترش فعالیت بانک ها، فرآیندهای مالی و تجاری در ایران را بدون در نظر گرفتن قوانین بانکی نمی توان متصور شد. با وقوع انقلاب اسلامی ساختار اقتصادی ایران نیز تغییر یافت و تمامی بانک های فعال در قبل از انقلاب، تحت مالکیت دولت در آمدند و بسیاری از بانک ها با یکدیگر ادغام شدند و بانک های جدید را به وجود آورند و پس از آن نیز با ابلاغ سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی، نظام بانکی در ایران موظف شد تا همه بانک های دولتی به جز بانک ملی و سپه را به بخش خصوصی واگذار کند؛ به همین دلیل، بانک ملت به عنوان اولین بانک دولتی در بازار سرمایه ایران پذیرفته شد و معاملات سهام آن در بورس اوراق بهادار تهران صورت گرفت.
نمادهای پذیرفته شده در گروه بانک ها و موسسات اعتباری
پس از تشکیل گروه بانک ها و موسسات اعتباری در بازار سرمایه، نمادهای متعددی در این گروه پذیرفته شدند و در حال حاضر گروه بانک ها و موسسات اعتباری به عنوان یکی از بزرگترین گروه های بازار سرمایه شناخته می شود و با توجه به قرار گرفتن بانک های بزرگ در آن، از ارزش بازار بالایی برخوردار است. نمادهای این گروه را می توان به دو بخش بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران تقسیم کرد:
بانک ها و موسسات اعتباری پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
- بانک ملت (وبملت)- بازار اول (تابلوی اصلی) بورس
- بانک تجارت (وتجارت)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- بانک صادرات ايران (وبصادر)- بازار دوم بورس
- بانک پارسيان (وپارس)- بازار دوم بورس
- بانک پاسارگاد (وپاسار)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- بانک سينا (وسينا)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
- بانک‌اقتصادنوين (ونوين)- بازار دوم بورس
- پست بانک ايران (وپست)- بازار دوم بورس
- بانک خاورميانه (وخاور)- بازار دوم بورس
- بانک كارآفرين (وكار)- بازار اول (تابلوی فرعی) بورس
بانک ها و موسسات اعتباری پذیرفته شده در فرابورس ایران
- بانک سامان (سامان)- بازار پايه زرد فرابورس
- بانک آينده (وآيند)- بازار پايه نارنجی فرابورس
- بانک قرض الحسنه رسالت (وسالت)- بازار پايه زرد فرابورس
- اعتباری توسعه (توسعه)- بازار پايه قرمز فرابورس
- بانک رفاه كارگران (ورفاه)- بازار پايه زرد فرابورس
- شركت اعتباری كوثر مركزی (وكوثر)- بازار دوم فرابورس
- اعتباری نور (ونور)- بازار پايه قرمز فرابورس
- شركت اعتباری ثامن (وثامن)- بازار سوم فرابورس
- بانک دی (دی)- بازار دوم فرابورس
- بانک گردشگری (وگردش)- بازار پايه زرد فرابورس
- بانک شهر (وشهر)- بازار پايه زرد فرابورس
- بانک سرمايه (سمايه)- بازار پايه زرد فرابورس
- اعتباری ملل (وملل)- بازار دوم فرابورس
- بانک ايران زمين (وزمين)- بازار پايه نارنجی فرابورس
نکته: با توجه به ادغام بانک های نظامی شامل حکمت ایرانیان، انصار، مهر اقتصاد، کوثر و قوامین در بانک سپه، نمادهای این پنج بانک که در حال حاضر در قالب بانک سپه فعالیت می کنند در گروه بانک ها و موسسات اعتباری آورده نشده است.
بزرگترین نماد گروه بانک ها و موسسات اعتباری
در حال حاضر بانک پاسارگاد با ارزش بازار بالغ بر 85 هزار میلیارد تومان، به عنوان بزرگترین بانک فعال در بازار سرمایه شناخته می شود. این بانک در سال 1384 و با سرمایه 350 میلیارد تومان تاسیس شد و پس از افزایش سرمایه های متعدد، در حال حاضر سرمایه آن به 6552 میلیارد تومان رسیده است.
حوزه فعالیت بانک پاسارگاد
خدمات بانک پاسارگاد بسیار گسترده است؛ اما به طور کلی حوزه فعالیت آن را می توان در سه بخش تقسیم بندی کرد:
1) تسهیلات
اولین بخش از فعالیت های بانک پاسارگاد در خصوص تسهیلات است؛ این بانک در قالب وام و اعتبار، مشارکت مدنی و مضاربه، جعاله، تامین مالی طرح ها و پروژه های خاص و...به ارائه تسهیلات می پردازد.
2) سپرده ها
دومین حوزه فعالیت بانک پاسارگاد، مربوط به سپرده های بانکی است؛ این بانک با افتتاح حساب های قرض الحسنه جاری، پس انداز، سپرده های سرمایه گذاری کوتاه مدت و بلند مدت، صدور گواهی سپرده و...، در این زمینه فعال است.
3) سایر خدمات بانک پاسارگاد
موضوع فعالیت این بانک، به تسهیلات و سپرده ختم نمی شود و فعالیت هایی متعددی در زمینه های صدور اعتبارنامه و انواع چک بانکی و بین بانکی، معامله اسناد تجاری، ارائه خدمات مدیریت نقدی برای مشتریان از قبیل خدمات حقوق و دستمزد، صدور ضمانت نامه های ارزی، قبول پذیره نویسی و انجام دادن کلیه فرآیندهای مربوط به خرید و فروش سهام، اجاره دادن صندوق امانات و سایر اشیاء و اموال مجاز قانونی، خدمات پرداخت مالیات و... را نیز بر عهده دارد.
سهام بانک پاسارگاد
بانک پاسارگاد با نماد «وپاسار» در سال 1390 وارد بازار سرمایه شد و با توجه به اینکه بیش از 30 درصد سهام این بانک به صورت شناور در اختیار سهامداران بود، سهام آن بدون عرضه اولیه و فقط با گشایش نماد وارد بورس اوراق بهادار تهران شد. در حال حاضر سهام این بانک در بازار اول (تابلو فرعی) بورس اوراق بهادار تهران مورد معامله قرار می گیرد. شرکت سرمایه گذاری پارس آریان با در اختیار داشتن 10 درصد سهام بانک پاسارگاد به عنوان بزرگترین سهامدار آن شناخته می شود.
سودآوری گروه بانک ها و موسسات اعتباری
عملکرد و بازدهی سهم های فعال در گروه بانک ها و موسسات اعتباری، به عوامل مختلفی بستگی دارد و با توجه به ساختار بانک یا موسسه اعتباری مورد نظر این عوامل ممکن است متفاوت باشد؛ در ادامه به معرفی برخی از این پارامترها می پردازیم.
نرخ ارز
بررسی نظام اقتصادی ایران و بازارهای مالی مرتبط با آن بدون در نظر گرفتن نوسانات نرخ ارز امکان پذیر نخواهد بود. گروه بانک ها و موسسات اعتباری نیز از این امر مستثنی نیست و همواره از افت و خیزهای نرخ ارز تاثیر گرفته است. از دو دیدگاه می توان به تاثیرات نرخ ارز بر سهام گروه بانک ها و موسسات اعتباری نگاه کرد:
دیدگاه اول مربوط به تسعیر ارز است؛ همانطور که می دانید واحدهای پولی متعددی در جهان وجود دارد و به دلیل متفاوت بودن پول رایج کشورها و تبادلات بین المللی انجام شده در جهان، واحد مشخصی نیاز است تا در مبادلات و تجارت خارجی بتوان از آن استفاده کرد. به این معنا که واحد پول کشورهای مختلف با نسبت های خاص به یکدیگر تبدیل می شوند؛ به این فرآیند که دو واحد پول جداگانه را تبدیل می کند، تسعیر ارز گفته می شود و همچنین به نرخ تبدیل دو واحد پولی، نرخ تسعیر ارز گفته می شود.
به عنوان مثال هنگامیکه گفته می شود نرخ دلار در ایران، 290 هزار ریال است، به این معناست که به ازای هر دلار، بایستی 290 هزار ریال پرداخت شود تا این تناسب به وجود بیاید. از آنجایی که برخی از مبادلات مالی در بانک ها با دلار و یا سایر ارزها انجام می شود، نرخ تسعیر ارز می تواند بر روی دارایی ها و یا بدهی های ارزی در صورت های مالی نمادهای فعال در گروه بانک ها و موسسات اعتباری اثرگذار باشد.
به عنوان مثال، تراز دلاری بانک ملت (وبملت) بالغ بر 7 میلیارد دلار است و طبق قانون و نظام بانکداری این مبلغ بایستی تسعیر شود و طبق بخشنامه بانک مرکزی نرخ تسعیر ارز به ازای هر دلار در سال مالی 99 در ابتدا 11 هزار تومان و در بخشنامه ای که در انتهای سال ابلاغ شد، این نرخ به 15900 افزایش یافت و در سال 1400 با همین نرخ 15900 تومان صورت های مالی بانک ها مورد بررسی قرار گرفتند. لازم به ذکر است که گمانه زنی هایی در خصوص بودجه 1401 به گوش می رسد که در لایحه آن، نرخ تسعیر ارز 23000 هزار تومان در نظر گرفته شده است.
بنابراین یکی از عوامل اصلی در بررسی سود و زیان سهم های گروه بانک ها و موسسات اعتباری، تسعیر ارز دارایی ها و بدهی های آن هاست و بانک هایی همچون بانک ملت که دارایی دلاری چشمگیری دارند می توانند از این موضوع منتفع شوند؛ البته باید به این نکته اشاره کرد که بانک مرکزی همواره برای تسعیر ارز در بانک ها، مالیات های قابل توجهی را در نظر می گیرد که فعالان و سهامداران بایستی به آن دقت کنند.
دیدگاه دوم مربوط به بالا رفتن قیمت ارز در ایران و به دنبال آن، افزایش قیمت انواع دارایی هاست؛ بانک های فعال در گروه بانک و موسسات اعتباری، دارای شعبات مختلف و دارایی های گوناگون در سراسر ایران هستند و از آنجا که متناسب با افزایش نرخ ارز و تورم ایجاد شده در جامعه، قیمت انواع دارایی ها (ملک، خودرو، سهام و...) نیز بالا می رود، دارایی های این بانک ها نیز افزایش قیمت را تجربه می کنند و از این محل می توانند سود شناسایی کنند.
به عنوان مثال بانک صادرات ایران (وبصادر)، 3.36 درصد از سهام شرکت ایران خودرو را در اختیار دارد و متناسب با افزایش قیمت دلار در ایران، قیمت سهام ایران خودرو نیز افزایش پیدا می کند و بانک صادرات ایران به عنوان مالک بخشی از این شرکت، از این افزایش قیمت منتفع می شود و می تواند سود شناسایی کند.
تحریم های اقتصادی
یکی از بخش هایی که به شکل مستقیم توسط وزارت خزانه داری آمریکا تحریم شد، نظام بانکی ایران بود که اثرات قابل توجهی را بر گروه بانک ها و موسسات اعتباری گذاشت. تراز مالی بانک های ایران تا قبل از تحریم ها عملکرد خوبی داشت اما با اعمال تحریم های اقتصادی، این ترازنامه ها رویه منفی گرفت و بسیاری از بانک ها در صورت های مالی خود زیان شناسایی کردند؛ اگرچه در دو سال اخیر وضعیت بانک ها بهبود یافته است اما با سال های قبل از تحریم قابل مقایسه نیست.
از طرف دیگر تحریم های اعمال شده بر اقتصاد ایران، هرگونه روابط تجاری و تراکنش های مالی خارجی با بانک های فعال در گروه بانک ها و موسسات اعتباری را محدود کرده است و عملا این بانک ها در داخل ایران فقط کارایی دارند و تبادلات بین المللی آن ها نزدیک به صفر است؛ که همین عامل موجب کاهش حاشیه سود بانک ها در ایران شده است و در بسیاری از بانک ها و در پایان سال مالی، زیان های قابل توجهی شناسایی می شود و از آنجا که متوسط رشد اقتصادی در ایران از 1390 تا 1400 تقریبا صفر بوده است، نمی توان تحریم های اقتصادی را بی اثر دانست.
اختلاف نرخ سود سپرده و تسهیلات
اصلی ترین منبع درآمد بانک ها در ایران، ناشی از اختلاف سود سپرده و تسهیلات است که اصطلاحا به این اختلاف، اسپرید (spread) گفته می شود. به عنوان مثال یک بانک در ایران، برای سپرده های مشتریان خود سالیانه 16 درصد سود در نظر گرفته است و از طرف دیگر تسهیلات 18 درصد به آن ها ارائه می کند؛ بنابراین با اخذ سرمایه از سپرده گذاران و دادن آن به دریافت کنندگان تسهیلات، 2 درصد اختلاف ایجاد می شود و اگر فرض کنیم 1 درصد از آن برای پرداخت حقوق پرسنل، هزینه های جاری و... صرف شود، 1 درصد باقی مانده به عنوان سود خالص این بانک در نظر گرفته می شود.
حاشیه سود بانک ها رابطه مسقیمی با عملکرد و رقابت پذیری آن ها دارد و همواره با افزایش نرخ سود سپرده و کاهش نرخ بهره تسهیلات، می توانند منابع مالی و سرمایه افراد را جذب کنند. بنابراین اگر منابع مالی ناشی از سپرده های بانکی کاهش یابد (مشتریان کمتر پول خود را در سپرده های بانکی قرار دهند) و از طرف دیگر اگر تسهیلات ارائه شده، متقاضی زیادی نداشته باشد؛ حاشیه سود این بانک ها کاهش می یابد و روی ترازنامه آن ها اثر خواهد داشت.
جمع بندی
با پذیرش نمادهای ارزشمند بانکی در گروه بانک ها و موسسات اعتباری، این گروه همواره به عنوان یکی از گزینه های مناسب برای سرمایه گذاری شناخته می شود؛ البته سرمایه گذاران باید شرایط تحریمی که اثرات قابل توجهی بر وضعیت ترازنامه های این بانک ها داشته است را در نظر بگیرند و با تحلیل ترازنامه نمادهای بانکی می توانند سهم های جذابی را برای سرمایه گذاری انتخاب کنند. از طرف دیگر با توجه به چشم انداز مذاکرات هسته ای برای رفع تحریم های اقتصادی ایران، این گروه می تواند فرصت های از دست رفته ناشی از تحریم ها در سالیان گذشته را جبران کند.